ΟΙ 3 ΕΙΣΗΓΗΣΕΙΣ ΤΟΥ 9ου Π.Σ.Θ.

ΙΦΙΓΕΝΕΙΑ ΒΑΜΒΑΚΙΔΟΥ, ΑΝΑΠΛΗΡΩΤΡΙΑ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ
ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΔΥΤΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ
Ευχαριστίες για την πρόσκληση
Μεγάλη τιμή για μένα η πρόσκληση
Ευχαριστώ ιδιαίτερα τον Ελευθέριο Χατζόπουλο Α΄ αντιπρόεδρο και ένθερμο υπστηρικτή την Ομοσπονδίας ΚΑΙ τον Δήμαρχο Ευάγγελο Λαμπάκη. Είμαι Θρακιώτισσα, από Άβδηρα, Ξάνθη με καταγωγή από Αδριανούπολη. Η σημερινή ομιλία είναι αφιερωμένη στον Καθηγητή ιστορίας Κ. Βακαλόπουλο, γιατί από το 1980 εκδίδει επιστημονικά βιβλία για την ιστορία της Θράκης αναδεικνύοντας τις πηγές και τεκμηριώνοντας την ιστορική δράση, ενώ για πολλά χρόνια μετέχει ενεργά στις δράσεις και εκδηλώσεις των θρακικών σωματείων.
Ο ΞΕΡΙΖΩΜΟΣ ΤΟΥ ΘΡΑΚΙΚΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ
«Οι ελληνικοί πληθυσμοί της ανατολικής Θράκης υπήρξαν οι πρώτοι αλύτρωτοι της οθωμανικής αυτοκρατορίας που υπέστησαν νωρίτερα από τους Μικρασιάτες και Ποντίους τις βουλγαρικές και τουρκικές διώξεις εξαιτίας των βαλκανικών πολέμων και των μακροπρόθεσμων επιπτώσεων τους»
Κ. Βακαλόπουλος (1998). Διωγμοί και γενοκτονία του θρακικού ελληνισμού, ο πρώτος ξεριζωμός (1908-1917). Θεσσαλονίκη: Ηρόδοτος, σελ. 23
Η ιστορική αφήγηση ως διδακτικό έργο- μονόλογος σε κάθε ακροατήριο είναι πληκτική γι’ αυτό ο διάλογος και η ενεργή συμμετοχή σας στα ιστορικά στοιχεία που συνοπτικά θα σας παρουσιάσω και τα οποία με λεπτομέρεια μπορείτε να διαβάσετε στην ιστορική βιβλιογραφία και στις πηγές, ιδιαίτερα όπως αναδείχτηκαν από το συλλογικό έργο του Καθηγητή Κωσταντίνου Βακαλόπουλου.
Εισαγωγικά αναφέρομαι σύντομα στο γεωγραφικό προσδιορισμό της Θράκης (μείζονος) και στην αρχαία εποχή της. Η γεωγραφία για κάθε χώρα και λαό προσδιορίζει τους κατοίκους, τον τρόπο ζωής, την οικονομία, τον πολιτισμό και την ταυτότητά τους, ιδιαίτερα σ’ εμάς τους ακρίτες, τους συνοριακούς κατοίκους.
Η ΓΛΩΣΣΑ ΕΠΙΣΗΣ ΚΑΘΟΡΙΖΕΙ ΤΗΝ ΙΔΙΑΙΤΕΡΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΛΑΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΟΜΑΔΩΝ.
Η ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΤΟΥ ΟΝΟΜΑΤΟΣ ΘΡΑΚΗ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΣΑΦΗΣ, αλλά ο αρχαιότερος τύπος που συναντάται αφορά στις λέξεις: Θράσικτες, Θρασκίας που είναι ο άνεμος διασώθηκε η λέξη και στα ποντιακά (θρασκέας). ΘΡΑΙΚΕΣ – ΘΡΑΙΚΗ: ως όρος προσδιορίζει επίσης τη θρησκεία, που ετυμολογείται από τη λέξη Θρήσσα: από τις μυημένες στα Καβείρια μυστήρια Θράκισσες γυναίκες: «ταις περί τον Αίμον Θρήσσαις όμοια δρώσιν αφ’ ων δοκεί και το θρησκεύον όνομα ταις κατακόροις γενέσθαι και περιέργοις ιερουργίαις» Πλούταρχος -Αλέξανδρος 2,5 {Ι 665α}.
Στην αρχαιότητα οι Θράκες ήταν χωρισμένοι σε μικρά βασίλεια και ζούσαν από το βόρειο Αιγαίο μέχρι τον Εύξεινο Πόντο και τις παραδουνάβιες χώρες, οι οποίες κατείχαν το μεγαλύτερο τμήμα της νοτιοανατολικής Ευρώπης. Για την προϊστορική εποχή της Θράκης αντλούμε στοιχεία από τα αρχαιολογικά ευρήματα στον ποταμό Άρδα, στον Έβρο (παλαιολιθική εποχή 10.000-7.000) και από τα πολλά ευρήματα στη μείζονα περιοχή της ανατολικής Μακεδονίας και νότιας Βουλγαρίας, τους νεολιθικούς δηλαδή οικισμούς (4500-3000).
Δεχόμαστε τις απόψεις της ομότιμης καθηγήτριας Βασιλικής Παπούλια, βυζαντινολόγου για την αρχαία Θράκη ως ιστορική ενότητα και αναφερόμαστε επιγραμματικά στην ευρύτερη σημασιοδότηση της Θράκης ως το σύνολο περιοχών από φύλα συγγενικά προς τους Θράκες και στο περιορισμένο σημαινόμενο ως γεωγραφικός προσδιορισμός που ορίστηκε από τους Έλληνες.
Ο ΠΡΩΤΟΣ ΕΝΤΟΠΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΘΡΑΚΩΝ σημαίνει τον ΤΟΠΟ ΣΥΝΑΝΤΗΣΗΣ ΜΕ ΤΟΥΣ ΕΛΛΗΝΕΣ.
Ο ορισμός των χρονικών-ιστορικών ορίων αφορά στη γραπτή παράδοση, την ελληνορωμαϊκή.
Στα ιστορικά χρόνιατα γεωγραφικά όρια περιορίστηκαν από το θρακικό πέλαγος μέχρι το Στρυμόνα, τον 4ο αιώνα στον Νέστο ποταμό, τα ρωμαϊκά χρόνια στα νότια του Αίμου (46-330 μ.Χ) και στο Βυζάντιο περιορίζεται στην περιοχή της ανατολικής Θράκης και στην Κωνσταντινούπολη (330-1453).
Ο θρακικός πολιτισμός προσδιορίζεται ως αγροτοκτηνοτροφικός με έμφαση στην μουσική κουλτούρα (βλ. Ορφέας), στην απολλώνεια αρμονία, αλλά και στη διονυσιακή υπέρβαση της αρμονίας. Στην πρώιμη αρχαιότητα εντοπίζουμε την αυτάρκεια της Θράκης, τα πολύτιμα μέταλλα, τα δάση, τα βοσκοτόπια, τα πλωτά ποτάμια και όλα αυτά που έλειπαν από τον άνυδρο νότο.
Βασικά πνευματικά κέντρα αποτελούν οι αιολικές, ιωνικές και δωρικές πόλεις στα θρακικά παράλια. Τα Άβδηρα ήταν το κέντρο της φιλοσοφίας (βλ. Πρωταγόρας, Λεύκιππος, Ανάξαρχος, Δημόκριτος). Επίσης πολλά καλλιτεχνικά εργαστήρια κεραμικής, μεταλλοτεχνίας αναπτύχθηκαν.
ΜΕΧΡΙ ΤΗΝ ΑΝΟΔΟ ΤΟΥ ΦΙΛΙΠΠΟΥ ΤΟΥ Β΄ ΤΟ ΚΕΝΤΡΟ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΙ ΟΙ ΝΑΥΤΙΚΕΣ ΔΥΝΑΜΕΙΣ, ΜΕ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑ ΤΟΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΟ ΡΟΛΟ ΤΗΣ ΘΡΑΚΗΣ ΓΙΑ ΤΡΟΦΟΔΟΤΗΣΗ ΤΟΥ ΝΟΤΟΥ- ΜΟΛΙΣ Η ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΓΙΝΕΤΑΙ ΗΓΕΤΙΔΑ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟ ΚΕΝΤΡΟ ΒΑΡΟΥΣ ΜΕΤΑΤΟΠΙΖΕΤΑΙ ΣΤΟ ΒΟΡΡΑ. Η πρώτη συστηματική οχύρωση οφείλεται στον Φίλιππο για να ελέγχονται οι διαβάσεις (παράδειγμα τα 5 κάστρα στην κατάφυτη κοιλάδα του Νέστου).
Βασική ιστορική παράμετρος για τη μείζονα Θράκη αποτελεί επίσης η εξάπλωση των Ρωμαίων στην ανατολή, γιατί οι γεωγραφικοί χώροι έγιναν ζωτικό, επικοινωνιακό μέσο σύνδεσης. Για το λόγο αυτό έγινε η διάνοιξη χερσαίων δρόμων (Εγνατίας από Αδριατική μέχρι Έβρο) και η ίδρυση πόλεων που συνεπάγεται την εξέλιξη. Στη συνέχεια η μεταφορά της πρωτεύουσας το 330μ. Χ. προωθεί την Θράκη ως κέντρο του ελληνορθόδοξου κόσμου. Η πρωτοβυζαντινή περίοδος αποτελεί περίοδο ακμής (4ος-6ος), και ακολουθούν οι δύσκολοι καιροί αναδίπλωσης (7ος-8ος) η κρατική αναδιοργάνωση (9ος-11ος) και η περίοδος σταδιακής παρακμής (1204).
Βλ. Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΗΣ ΘΡΑΚΗΣ ΑΦΟΡΟΥΣΕ ΣΤΟΥΣ ΤΟΜΕΙΣ ΤΗΣ ΑΜΥΝΑΣ, ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ.
ΤΟ 1363 Ο ΟΘΩΜΑΝΙΚΟΣ ΣΤΡΑΤΟΣ ΠΛΗΣΙΑΖΕΙ: ο 14ος-15ος είναι ο αιώνες εξισλαμισμών και διώξεων, οι Θράκες γίνονται reaya, τον 17ο-19ο παρατηρείται η αναδίπλωση του θρακικού ελληνισμού, ο οποίος επικρατεί στη νότια- ανατολική – δυτική περιοχή και συμβιώνει με Σέρβους, Βούλγαρους, Αλβανούς, Κουτσόβλαχους, Εβραίους, Τούρκους.
Βλ. ΙΔΙΑΙΤΕΡΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΘΡΑΚΗΣ ΩΣ ΕΝΔΙΑΜΕΣΟΥ ΧΩΡΟΥ ΜΕΤΑΞΥ ΑΝΑΤΟΛΗΣ ΚΑΙ ΔΥΣΗΣ.
Στα νεότερα χρόνια ενδιαφέρουσα παράμετρος αποτελεί η οργανική σύνδεση της Θράκης με την Κωνσταντινούπολη (γεωπολιτική, οικονομική, πολιτιστική συνέχεια του θρακικού χώρου) και η αριθμητική υπεροχή των Θρακών, καθώς το 80% του πληθυσμού διατήρησαν την ελληνικότητα της Θράκης. Τον 19ο αιώνα η επικείμενη διάλυση της οθωμανικής αυτοκρατορίας πυροδότησε τους εθνικούς ανταγωνισμούς με αποτέλεσμα τις εθνικιστικές αναμετρήσεις. Η αποκοπή της βόρειας Θράκης με πρόφαση της δημιουργία ημιανεξάρτητης επαρχίας (Ανατολική Ρουμελία 1878-1885) και η πραξικοπηματική ενσωμάτωσή της στη Βουλγαρία εντείνουν τον αγώνα ενάντια στη βουλγαροποίηση παράλληλα με τα μέτωπα των Μακεδόνων και των Ηπειρωτών.
ΕΝΑ ΣΥΝΤΟΜΟ ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ
 Πρώτη περίοδος οθωμανικής αυτοκρατορίας 1361- 1920
 Άλωση Αδριανούπολης 1361
 Η Αδριανούπολη πρωτεύουσα του οθωμανικού κράτους 1365-1455 (μεταφέρθηκε από την Προύσα)
 ΣΥΝΘΗΚΗ ΑΔΡΙΑΝΟΥΠΟΛΗΣ 1829 σημαίνει τη ΛΗΞΗ ΠΟΛΕΜΟΥ – ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗ ΝΕΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΕΛΛΑΔΑΣ
 ΚΡΙΜΑΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ: 1854-55
 ΣΥΝΘΗΚΗ ΠΑΡΙΣΙΩΝ 1856: ΛΗΞΗ ΚΡΙΜΑΙΚΟΥ
 ΡΩΣΟΤΟΥΡΚΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ 1877-1878
 ΚΑΤΑΛΗΨΗ ΑΔΡΙΑΝΟΥΠΟΛΗΣ ΑΠΟ ΡΩΣΟΥΣ 1878
 ΣΥΝΘΗΚΗ ΑΓΙΟΥ ΣΤΕΦΑΝΟΥ – ΜΑΡΤΙΟΣ 1878- ΡΩΣΟΙ ΕΚΚΕΝΩΣΑΝ ΑΔΡ.
 ΕΛΛΗΝΟΤΟΥΡΚΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ 1897
 ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΝΕΟΤΟΥΡΚΩΝ 1908
 Α΄ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΣ- 1913
 ΣΥΝΘΗΚΗ ΒΟΥΚΟΥΡΕΣΤΙΟΥ- ΠΑΡΑΧΩΡΗΣΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΤΗΣ ΑΝΑΤ. ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΜΕΧΡΙ ΝΕΣΤΟ
 ΣΥΝΘΗΚΗ ΛΟΝΔΙΝΟΥ 1913
 ΣΥΝΘΗΚΗ ΑΘΗΝΩΝ: ΕΠΙΔΙΚΑΣΤΗΚΑΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΝΗΣΙΑ ΑΙΓΑΙΟΥ ΕΚΤΟΣ ΙΜΒΡΟΥ, ΤΕΝΕΔΟΥ
 Α΄ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ 1914-1918 – ΛΗΞΗ 1918- ΣΥΝΘΗΚΗ ΒΕΡΣΑΛΛΙΩΝ 1919 – ΣΥΝΘΗΚΗ ΜΟΥΔΡΟΥ 1918 ΠΡΟΗΓΗΘΗΚΕ
 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 1919 –1920: ΔΙΑΣΥΜΜΑΧΙΚΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ
 ΣΥΝΘΗΚΗ ΣΕΒΡΩΝ 1920: Η ΘΡΑΚΗ ΤΜΗΜΑ ΕΛΛΑΔΑΣ
 ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΑ ΣΤΗ ΘΡΑΚΗ 1920-1922
 ΚΑΤΑΛΗΨΗ ΑΔΡ. 1920
 ΕΚΚΕΝΩΣΗ Μ. ΑΣΙΑΣ 1922
 ΕΓΚΑΤΑΛΕΙΨΗ ΑΔΡ, 1923
 ΛΟΖΑΝΝΗ 1923 – ΜΟΝΟ ΔΥΤΙΚΗ ΘΡΑΚΗ
 ΑΝΑΚΗΡΥΞΗ ΤΟΥΡΚΙΚΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ 1923 ΑΠΟ ΜΟΥΣΤΑΦΑ ΚΕΜΑΛ
Η Ιστορία πέρα από τη χρονολόγηση των γεγονότων, των πολέμων, τη γενεαλογική-κληρονομική διάσταση της εξουσίας μπορεί να παρουσιαστεί ως πορεία κοινωνικών ομάδων, η οποία δεν είναι γραμμική και από την οποία διαφαίνεται ότι η ίδια η ιστορική πορεία δεν είναι πάντα πρόοδος για όλες τις κοινωνικές ομάδες, ούτε μίμηση ενός σταθερού προτύπου, αλλά ενέχει αντιφάσεις χωρίς να αποσιωπά τις διαστάσεις της ετερότητας. Η κοινωνική διάσταση στην πολλαπλή ανάγνωση των πηγών της ιστορίας ενέχει την προβληματική για τις πράξεις του ανθρώπου σε συνάφεια ή σύγκρουση με τις πράξεις του συνανθρώπου.
Η ιστορική γνώση πηγάζει από πλήθος εστιών, ως θεσμοθετημένη ιστορία, ως αντι-ιστορία, ως ατομική και συλλογική μνήμη, όπου αναμειγνύονται βεβαιότητες και ψευδαισθήσεις. Όπως γράφει ο Ferro «η εικόνα που έχουμε για τους άλλους ή/και για εμάς εξαρτάται από την ιστορία που μας αφηγήθηκαν από παιδιά». Η έννοια πατρίδα ως ιδιαίτερη πατρίδα/χώρος ζωής αναδεικνύεται στην Ευρώπη σε μια έννοια-κλειδί στις κοινωνικές επιστήμες.
Στο πεδίο της «τοπικής ιστορίας, της περιοχής, του τόπου», η πατρίδα δεν προσδιορίζεται μονοδιάστατα-γεωγραφικά, αλλά διευρύνεται προς την «περιοχή, την περιφέρεια, την πολεοιστορία». Σήμερα την εποχή της αυξημένης κινητικότητας των πληθυσμών, αλλά και των οικογενειών, των ατόμων, η «πατρίδα» σημαίνει και τη «δεύτερη πατρίδα, την ενδιάμεση περιοχή, το περιβάλλον, το χώρο ζωής και εργασιακών, αλλά και συναισθηματικών συναντήσεων». Ως λέξη-κλειδί του παγκόσμιου χάρτη σήμερα αναδεικνύεται η «απεγκατάσταση ή η μετεγκατάσταση», που αναφέρονται τόσο στη μεταφορά της παραγωγής, εκεί όπου η εργασία είναι φθηνή, αλλά επίσης και στο «όνειρο της κατάλυσης των σταθερών τόπων, ώστε ολόκληρος ο κόσμος να μεταμορφωθεί σε μια εκτεταμένη ρευστή αγορά». Έτσι οι άνθρωποι φαίνεται ότι χάνουν κάθε αίσθηση του «κατοικώ σ’ ένα τόπο και κάθε χρόνος συσσώρευσης παρατείνει το πουθενά στο χρόνο και τον χώρο». Επιπρόσθετα η ταυτότητα του νέου χώρου του διαδικτύου δεν είναι μόνο συνισταμένη, αλλά μπορεί να γίνει και το σύνολο των συνιστωσών της μικρότερης κλίμακας των εθνικών δικτύων που το συνθέτουν για μια εναλλακτική πραγματικότητα. Ωστόσο η πατρίδα συνεχίζει να είναι μια ισχυρή έννοια, όπως φαίνεται σε έρευνες που εκπονούμε μετρώντας τις στάσεις και αντιλήψεις των νέων, γιατί συμπυκνώνει μνήμες, υπερηφάνεια, έξαρση, συμπάθεια και καθρεπτίζει εικόνες και σύμβολα του παρελθόντος, λάβαρα και κοινές ανθρωπολογίες.
Τα γεγονότα- ο ξεριζωμός
Το ζήτημα της Θράκης στο πεδίο της ευρωπαϊκής διπλωματίας μετά τον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο αποτελεί το ιστορικό συγκείμενο για την απελευθέρωση της δυτικής Θράκης. Οι μαζικές πληθυσμιακές μετακινήσεις στη διάρκεια των βαλκανικών πολέμων και κατά τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο προκάλεσαν σημαντικές αλλαγές στην εθνολογική σύνθεση του θρακικού και μακεδονικού χώρου. Με την εισβολή του βουλγαρικού στρατού στον πρώτο βαλκανικό πόλεμο 104.000 μουσουλμάνοι εγκατέλειψαν την ανατ. Θράκη και στο δεύτερο βαλκανικό πόλεμο όταν η Θράκη ανακαταλήφθηκε από τους Τούρκους, 2000 Βούλγαροι ήλθαν στη Βουλγαρία. Ολόκληρος ο ελληνικός πληθυσμός της δυτ. Θράκης, περίπου 70.000 κάτοικοι υποχρεώθηκε το 1913-1914 να μεταναστεύσει κυρίως στην ελληνική Μακεδονία και στην υπόλοιπη Ελλάδα. Μετά την άνοιξη του 1914 άρχισε ο συστηματικός διωγμός των Νεότουρκων κατά των Ελλήνων της ανατ. Θράκης και της Μ. Ασίας.
Από το κίνημα των Νεότουρκων μέχρι το τέλος του πρώτου παγκοσμίου πολέμου (1908-1917) έχουν ολοκληρωθεί οι διωγμοί και η φυγή των Θρακών στο ελληνικό κράτος καθώς επίσης και οι εκτοπισμοί στην Μ, Ασία. Οι διεργασίες απογύμνωσης της περιοχής από το ελληνικό στοιχείο εντοπίζονται ήδη από τις αρχές του 1913 όταν η βουλγαρική επίθεση υποκαταστάθηκε από τις τουρκικές διώξεις.
Ο βουλγαροτουρκικός ανταγωνισμός παρατηρείται από το 1912 με στόχο την εξόντωση του υπερτερούντος ελληνικού στοιχείου. Όπως στην Δυτική Μ. Ασία αργότερα έτσι και στην αν. Θράκη οι διωγμοί και η έξοδος των Ελλήνων συντελέστηκαν στο πεδίο της φυσικής εξόντωσης: οι συνθήκες υπό τις οποίες εκδιώκονταν οι ελληνικοί πληθυσμοί της Θράκης από τους Νεότουρκους και μεταφέρονταν από τις πατρίδες στα παραθαλάσσια αστικά κέντρα της Προποντίδας και του Εύξεινου Πόντου υπήρξαν σκληρές, βίαιες και δολοφονικές.
Ο πρώτος ξεριζωμός των ανατολικοθρακιωτών αποτελεί οργανωμένο ήδη από τις αρχές του 20ού αιώνα πολιτικό σχέδιο στη συγκυρία της βουλγαροτουρκικής αντιπαράθεσης και της αδράνειας της ελληνικής, εξωτερικής πολιτικής.
Από τα μέσα του 19ου αιώνα οι Βούλγαροι συστηματοποίησαν τις επιθέσεις τους ώστε το 1904 – 1909 να αποτελεί κεντρικό άξονα του πολιτικού βίου τους. Η επίσημη ελληνική παρέμβαση μέσω των Γ. Κονδύλη και Στ. Γονατά σε συνάρτηση με τους εσωτερικούς αντιστασιακούς πυρήνες διαμόρφωναν το ιστορικό και πολιτικό συμφραζόμενο.
Ο ρόλος της Πανελληνίου Οργανώσεως (1908) και της Οργάνωσης Κων/πόλεως ήταν καθοριστικός, και όπως οι σύλλογοι των Θρακιωτών σήμερα καθορίζουν/ζαν τις εθνικές ανασυντάξεις. Πολλά διάσπαρτα στοιχεία τεκμηριώνουν την τοπική αντίσταση των θρακιωτών σε κάθε χωριό και κωμόπολη όπως στο βιλαέτι της Αδριανούπολης (σαντζάκια Αδρ. 40 Εκκλ. Καλλιπόλεως, Ραιδεστού, Δεδέαγατς, Γκιουμουλτζίνας) του ανεξάρτητου σαντζακιού της Τσατάλζας (Μετρών) και στα περίχωρα της Κων/πολης. Οι βαλκανικοί πόλεμοι καθυστέρησαν το εκτουρκιστικό σχέδιο των Νεότουρκων, αλλά η απώλεια της βόρειας Θράκης (1885) δεν ενεργοποίησε την πολιτική παρέμβαση στην αν. Θράκη. Αναξιοποίητη έμεινε επίσης η μαζική συρροή Βορειοθρακών προσφύγων στην Αδριανούπολη, οι οποίοι κατέφυγαν στο ελληνικό κράτος.
Η «γενοκτονική» συμπεριφορά των Νεότουρκων αποκαλύφθηκε στην υπόθεση ανακάλυψης των όπλων στο Ουζούν-Κιοπρού (Μακρά Γέφυρα) το 1909, γεγονός που προκάλεσε διπλωματικό ζήτημα με την ανάκληση του γενικού προξένου Αδριανούπολης Ν. Ξυδάκη. Από τότε εντοπίζεται η πολιτική τρομοκρατία διαρκούς βιαιοπραγίας στην ανατολική Θράκη. Ο εξοπλισμός των Θρακιωτών ανησύχησε τους Νεότουρκους, γιατί αποζητούσαν την ομοιογένεια και την αριθμητική κυριαρχία του μουσουλμανικού στοιχείου στο γεωγραφικό χώρο της ευρωπαϊκής Τουρκίας και ειδικά στην ανατολική Θράκη μέσω της μεταφοράς συμπαγών μουσουλμανικών πληθυσμών από τη Βοσνία, Ερζεγοβίνη και την ελεύθερη ελληνική Μακεδονία, δηλαδή συντόνιζαν τον εκτουρκισμό των εθνικών μειονοτήτων. Έτσι μετά το 1908 παρατηρούνται εδαφικές ανακατανομές στην οθωμανική επικράτεια στις επαρχίες με στρατηγική σημασία, που γειτνίαζαν με το κυρίως τουρκικό κράτος. Στο συνέδριο των Νεότουρκων στη Θεσσαλονίκη το 1911 «εξητάσθη το δυνατόν της βιαίας ή εθελουσίας απομακρύνσεως ολόκληρου του ελληνικού πληθυσμού, από τα εδάφη της Τουρκίας εφόσον δεν καθίστατο δυνατή η αφομοίωσίς του και συσσωμάτωσίς του εις το τουρκικόν σύνολον» (βλ. στο Κ. Βακαλόπουλος, 22).
Την περίοδο αυτή ατόνησε η δράση της Πανελληνίου Οργανώσεως (1909) και της ελληνικής πολιτικής. Η δυνατότητα συλλογικής αντίστασης των ανατολικοθρακιωτών χάθηκε μετά το 1910 με τη σιωπηρή συναίνεση του ελληνικού κράτους. Οι βαλκανικοί πόλεμοι και ο πρώτος παγκόσμιος πόλεμος διαμόρφωσαν το κατάλληλο ιστορικό και πολιτικό πλαίσιο για να πετύχει το σχέδιο των Νεότουρκων. «Οι ελληνικοί πληθυσμοί της ανατολικής Θράκης υπήρξαν οι πρώτοι αλύτρωτοι της οθωμανικής αυτοκρατορίας που υπέστησαν νωρίτερα από τους Μικρασιάτες και Ποντίους τις βουλγαρικές και τουρκικές διώξεις εξαιτίας των βαλκανικών πολέμων και των μακροπρόθεσμων επιπτώσεων τους» υποστηρίζει διαβάζοντας και αποκαλύπτοντας τις γραπτές επίσημες πηγές και τις προφορικές μαρτυρίες ο Κ. Βακαλόπουλος.
Οι διώξεις των Θρακών χρονολογούνται επακριβώς από τα τέλη του 1912 λόγω της βουλγαρικής τρομοκρατίας και κορυφώνονται το 1913 για να συνεχιστούν από τους Νεότουρκους, οι οποίοι υποστήριζαν τις μετακινήσεις των Τούρκων της Μακεδονίας και της Ηπείρου για να δικαιολογήσουν και τον εκπατρισμό των Ελλήνων της ανατ. Θράκης και της Μ. Ασίας. Ο εκτουρκισμός των αν. Θρακιωτών περιλάμβανε: βαριά φορολογία, λεηλασία περιουσίας, καθολική στράτευση, ατιμώσεις, σφαγές, διαρπαγές της σοδειάς, εμπορικοί αποκλεισμοί με την εποπτεία του γερμανικού στρατού, που ήταν εμπνευστές των διώξεων, γιατί θεωρούσαν τους ελληνικούς πληθυσμούς αποσταθεροποιητικό παράγοντα για την εθνολογική ομοιογένεια της Τουρκίας. Έτσι επιτεύχθηκε η εκκένωση της ενδοχώρας εκτός από τα αστικά κέντρα με στόχο τη συσσώρευση του ελληνισμού στις παραλιακές περιοχές του Εύξεινου Πόντου και της Προποντίδας για να επιτευχθεί η έξοδος με ατμόπλοια στα λιμάνια του ελληνικού κράτους. Οι περιγραφές μητροπολιτών, προξένων και απλών κατοίκων που έζησαν τα γεγονότα συγκροτούν ιστορικό υλικό, πρωτογενείς και δευτερογενείς πηγές που τεκμηριώνουν τις σκηνές φρίκης που βίωσαν στον ξεριζωμό: δεν επιτρεπόταν να μεταφέρουν μαζί τους υλικά αγαθά και έχουν καταγραφεί ακόμη και σχεδιαστικά, εικαστικά καραβάνια «ζωντανών νεκρών», όπως γράφει ο Κ. Βακαλόπουλος.
Για τον απολογισμό των καταστροφών του θρακικού και μικρασιατικού ελληνισμού την περίοδο 1914-1918 και 1919-1922 οι πηγές γραπτές και προφορικές καταγράφουν και μας θυμίζουν τις συνθήκες αιχμαλωσίας, τα «τάγματα», τα τούρκικα δικαστήρια της ανεξαρτησίας (σελ. 25).
Οι Νεότουρκοι με θράσος δήλωναν ότι η φυγή των Θρακιωτών οφειλόταν στους συγγενείς πρόσφυγες τους στο ελληνικό κράτος και για το λόγο αυτό ο βουλευτής Αιδινίου Εμμ. Εμμανουηλίδης τούς απάντησε στην οθωμανική Βουλή στις 24 Ιουνίου 1914: «ελέχθη ότι δήθεν οι ες Θεσσαλονίκην απελθόντες Έλληνες δι επιστολών προς τους εδώ συγγενείς των υπεκίνησαν αυτούς εις μετανάστευσιν. Τοιούτον τε πιθανόν να συνέβη, με την διαφοράν ότι η μέθοδος των επιστολών δεν δύναται ποτέ να προκαλέση την μετανάστευσιν χιλιάδων ανθρώπων. Διότι κάποιος συγγενής μου έγραψε μιαν επιστολήν από την Θεσσαλονίκην, δεν είμαι υποχρεωμένος να μεταβώ εκεί εγκαταλείπων κινητήν και ακίνητον περιουσίαν, πηδών εις λέμβον και κινδυνεύων να πέσω εις την θάλασσαν. Τοιαύτη τις επιστολή δεν δύναται λογικώς να κριθή ως επαρκής αιτία» (σελ. 26).
Οι αντιδράσεις της επίσημης, ελληνικής πολιτικής σε διπλωματικό πεδίο υπήρξαν σθεναρές, αλλά αναποτελεσματικές, γιατί οι ευρωπαϊκές δυνάμεις αδιαφορούσαν. Επίσης η εξωτερική, ελληνική πολιτική φαινόταν σε πολυδιάσπαση λόγωτης διεκδίκησης των νησιών του Αιγαίου. Η Τουρκία καταγγέλθηκε στην ελληνική Βουλή στις 14 Μαΐου 1914 και απειλήθηκε με πόλεμο, αλλά μόνο τον Απρίλιο μόνο του 1921 ασχολήθηκε σε τρεις συνεδριάσεις με τους ανθελληνικούς διωγμούς στην Τουρκία μετά το 1908. Ο Έλληνας πρέσβης Δ. Πανάς στην Κων/πολη έστελνε διαβήματα τόσο στην Πύλη, αλλά και στους Ευρωπαίους ομολόγους, αλλά αγνοήθηκε καθώς όπως αναφέρει ο πρεσβευτής της Αυστροουγγαρίας στην Κων/πολη Pallaviccini «υπάρχει χάσμα μεταξύ των δύο λαών και πιο πιθανή κρίνεται μια ενδεχόμενη βουλγαροτουρκική συμφωνία λόγω της επιρροής του ρώσικου παράγοντα και των διώξεων των Βουλγάρων της Ανατ. Θράκης. Οι Νεότουρκοι επιδίωκαν τη συνολική διαπραγμάτευση για την ανταλλαγή των ελληνικών πληθυσμών με τους μουσουλμανικούς της Μακεδονίας και της Ηπείρου. Η τουρκική πολιτική αντιστοίχησε τον βίαιο εκπατρισμό των Ελλήνων της Τουρκίας με τις «μετακινήσεις-απελάσεις» των μουσουλμάνων από τις βόρειες ελληνικές επαρχίες και τελικά πέτυχε την ανταλλαγή του ελληνικού πληθυσμού από το βιλαέτι Αιδινίου με τους μουσουλμάνους της Μακεδονίας και της Ηπείρου σε εθελοντική βάση στην αρχή και στη συνέχεια συμπεριλήφθησαν και οι Έλληνες της Αν. Θράκης.
Σύμφωνα με έκθεση της 22ας Μαρτίου 1914 του ελληνικού υποπροξενείου Ραιδεστού είχε προγραμματιστεί να εγκατασταθούν στην ανατ. Θράκη περισσότεροι από 1.000.000 μουσουλμάνοι της Μακεδονίας , ενώ ήδη είχαν εποικιστεί 100.000 σε ελληνικά και βουλγαρικά χωριά της περιοχής Ραιδεστού. Την περίοδο αυτή αναφέρονται πολλές αυθαιρεσίες από Έλληνες πρόσφυγες της ανατ. Θράκης και της Μ. Ασίας, γιατί καταλάμβαναν με βία τις περιουσίες των μουσουλμάνων στα χωριά των Σερρών, της Πράβιστας, της Δράμας, του Λαγκαδά, του Αβρέτ-Χισάρ, του Καρατζά-Αμπότ, του Κιλκίς, της Θεσσαλονίκης και της Καβάλας. Από την άλλη μεριά ωστόσο οι μουσουλμάνοι της Μακεδονίας προτρέπονταν οργανωμένα να μετακινηθούν στα πλούσια μέρη της Αν. Θράκης. Σύμφωνα με τουρκικές στατιστικές το σύνολο των μουσουλμάνων του ελληνικού κράτους που προέρχονταν από άλλοτε οθωμανικές επαρχίες και εγκαταστάθηκε στην Τουρκία μεταξύ 1912-1915 ήταν περίπου 122.665. η επίσημη ελληνική πολιτική συναίνεσε στην εθελοντική ανταλλαγή των Ανατολικοθρακών και μέρους των Μικρασιατών με τους μουσουλμάνους της Μακεδονίας και της Ηπείρου, γεγονός που προκάλεσε αγανάκτηση στους ήδη εγκαταστημένους πρόσφυγες στο ελληνικό κράτος, γιατί θεωρήθηκε «νομιμοποίηση» «της κατ’ αυτών μεγίστης αδικοπραγίας και βιαίου εκπατρισμού». Συμφωνούσαν με την άποψη αυτή οι Ίωνας Δραγούμης και το οικουμενικό Πατριαρχείο. Οι Νεότουρκοι ισχυρίζονταν ότι το ίδιο το ελληνικό κράτος και οι συγγενείς πρόσφυγες υποκινούσαν την «μετανάστευση». Από τις αρχές Μαΐου του 1014 παρατηρείται πρόσκαιρη κάμψη της εξόδου των ανα. Θρακιωτών λόγω της απαγόρευσης για μαζική μετανάστευση και για προσέγγιση ατμοπλοίων στη Μήδεια και στην Ηράκλεια.
Ο ρόλος του Πατριαρχείου στις διώξεις των ανατολικοθρακιωτών και Μικρασιατών ήταν πολύπλευρος, γιατί μόλις μετά τα μέσα του 1913 άσκησε ενεργό διπλωματική πολιτική και μαχητικά υποστήριξε τα συμφέροντα των διωγμένων. Η σχεδιαζόμενη από τους Νεότουρκους υποβάθμιση και μετατροπή του οικ. Πατρ. σε «Υπουργείο Ορθοδόξων Υποθέσεων» σημαίνουν την κρισιμότητα των περιστάσεων. Η δυναμική δραστηριότητα του πατριάρχη Γερμανού Ε’ αποσκοπούσε στην ανάσχεση της εξόδου και στον τερματισμό των βιαιοπραγιών με αλλεπάλληλα υπομνήματα και την αποστολή πατριαρχικών επιτροπών στις εκκενώμενες περιοχές της αν. Θράκης, με την αποχή από εορταστικές εκδηλώσεις (Πάσχα 1914) και κυρίως με την άρση της λειτουργίας των ελληνικών σχολείων και εκκλησιών της οθωμανικής αυτοκρατορίας (Μάιος 1914).
Οι πατριαρχικές και εκκλησιαστικές πηγές που διασώζονται είναι σημαντικές: η «Μαύρη Βίβλος Διωγμών και Μαρτυριών του εν Τουρκία ελληνισμού (1914-1918)» που εκδόθηκε το 1919 στην Κων/πολη και η «Εκκλησιαστική Αλήθεια». Επίσης σημαντικές πηγές είναι οι ελληνικές και ευρωπαϊκές πρεσβευτικές και προξενικές εκθέσεις, οι Κώδικες της Μητρ. Αδριανουπόλεως, τα κοινοτικά κατάστιχα της Δημογεροντίας Αδριανουπόλεως, τα οποία εντοπίζουμε στα Ιστορικά Αρχεία Μακεδονίας. Διασώζονται επίσης προσωπικές αφηγήσεις αυτοπτών μαρτύρων για τα δραματικά γεγονότα των 1913-1915, αλλά και πολλά εκλαϊκευμένα μεταγενέστερα πονήματα.
Σύμφωνα με αυστριακή πηγή ήδη από τα μέσα του 1913 είχαν εγκαταλείψει την αν. Θράκη περίπου 30.000: για την ποσοτική διάσταση του ξεριζωμού αν στηριχτούμε στα δεδομένα του Μιχ. Αιλιανού είχαν ήδη εκδιωχθεί 119.938 Έλληνες από την ανατ. Θράκη πριν από τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο. Για την Μ. Ασία αναφέρονται 154.349 εκδιωχθέντες πριν τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο και 387.021 στη διάρκεια. Τα στοιχεία αυτά προέρχονται από τις πατριαρχικές πηγές και όποια κενά και αντιφάσεις εντοπίζονται οφείλεται στην εγκατάλειψη των πατρίδων το 1913 και στην πρόσθεση αυτών, αλλά και στην απουσία πολλών στην απογραφή: ωστόσο φαίνεται ότι μέχρι το 1917 – 232.299 Θρακιώτες εκτοπίστηκαν. Σύμφωνα με την εγκυρότερη στατιστική του οικ. Πατρ. του 1911 ο ακριβής αριθμός των ελληνικών πληθυσμών των μητροπόλεων της αν. Θράκης ανερχόταν σε 331.530.
Ενδεικτικά αναφερόμαστε στο ιστορικό πρόβλημα προσδιορισμού του διωγμού- ως γενοκτονίας-ξεριζωμού-εξόντωσης- καθώς από το σύνολο των ξεριζωμένων Ελλήνων της αν. Θράκης μόνο το ήμισυ είχε υποκύψει σε πραγματικό διωγμό και εξαναγκάστηκε σε φυγή: μολονότι οι πληθυσμοί εγκατέλειπαν τις πατρίδες έπαιρναν μαζί τους εικόνες εκκλησιών και έθαβαν τις Άγιες Τράπεζες για να μην τις βεβηλώσουν οι Τούρκοι. Η ιδέα της φυγής αποτέλεσε γενικευμένο φαινόμενο στην αν. Θράκη : οι μακροπρόθεσμες προοπτικές των Νεότουρκων vs του ελληνισμού αποκαλύφθησαν τον Μάιο του 1914 και από τη υποτιμητική στάση του βεζύρη της Πύλης Σαίντ Χαλήμ πασά όσον αφορούσε τις ενέργειες του Έλληνα πρέσβη Δ. Πανά. Ο ηθικός αυτουργός της εξόντωσης, ο Γερμανός πρέσβης στην Κων/πολη Wangenheim μελέτησε την κατάλυση της οικουμενικότητας του Πατριαρχείου και την μετατροπή του σε Υπουργείο: οι διώξεις των Νεότουρκων από το καλοκαίρι του 1914 μετασχηματίστηκαν σε γενοκτονία του θρακικού ελληνισμού.
Ο αμερικανός πρεσβευτής Henry Morgenthau (1913-1916) έχει καταγράψει σε βιβλίο το διπλωματικό παρασκήνιο όπου φαίνεται η οργάνωση της γενοκτονίας των χριστιανών υπό την καθοδήγηση των Γερμανών του κάιζερ Γουλιέμου Β με φυσικούς εκτελεστές τους Νεότουρκους. Η Γερμανία ήθελε τον έλεγχο των πετρελαϊκών αποθεμάτων της βόρειας Μεσοποταμίας και επιζητούσε τον έλεγχο της σιδηροδρομικής γραμμής Βαγδάτης-Βερολίνου. Μετά την εξόντωση της Σερβίας συνέχισε με τους χριστιανούς της οθ. Αυτοκρ. Οι οποίοι ήλεγχαν το εμπόριο, τις τράπεζες και επίσης πρόσκεινταν ευνοϊκά στην Αγγλία, Γαλλία.
Ο σύνδεσμος της Γερμανίας με τους Νεότουρκους ήταν ο Λήμαν Φον Σάντερς που είχε αναλάβει την οργάνωση του τουρκικού στρατού. Ο πρώτος παγκόσμιος πόλεμος ήταν η μεγάλη ευκαιρία για την Τουρκία να απαλλαγεί από τους μη μουσουλμάνους υπηκόους.
Ο Wangenheim είχε τον απόλυτο έλεγχο στις εφημερίδες και διοχέτευε άρθρα για να ελέγχει την κοινή γνώμη: παρουσίαζε τους χριστιανούς πλούσιους δυνάστες vs μουσουλμάνους.
Το βιβλίο Ambassador Morgenthau’s Story (1918) παρουσιάζει λεπτομέρειες επίσης για την εξόντωση των Αρμενίων και στο σύνολο πρόκειται για την εξόντωση των χριστιανών (Αρμενίων, Ελλήνων, Ασσυρίων) της Μ. Ασίας.
Αναλύσεις
Στο πεδίο αυτό τιμούμε σήμερα τα γεγονότα και τη μνήμη/ την ιστορία, η οποία ως επιστημονική αφήγηση στηρίζεται στα γεγονότα/αρχεία/τεκμήρια και στη μνήμη αυτών που έζησαν τα γεγονότα/προφορικές μαρτυρίες, αλλά κυρίως στη διαχείριση της μνήμης από ιστορικούς και δασκάλους.
Η ιστορικότητα συνιστά μια μορφή ζωής σχετική με το γλωσσικό παίγνιο της αφήγησης. Όπως υποστήριξε ο Goodmann, «όλα τα συμβολικά συστήματα κατασκευάζουν και ανακατασκευάζουν την πραγματικότητα, έχουν γνωστική αξία, γιατί κάνουν την πραγματικότητα να εμφανίζεται, αλλά ως μυθοπλασίες έχουν υποδηλωτική διάσταση», ενώ η ιστορία παρουσιάζει τις πράξεις που εξωτερικεύουν ορισμένες ανθρώπινες προθέσεις σε δηλωτικές, εκτελεστικές προτάσεις. Ο Gadamer, υποστήριζε ότι «η ιστορία που αφηγούμαστε ή γράφουμε ανήκει στην ενεργό ιστορία, στην ιστορικότητα καθεαυτή».
O εμπειρικός τύπος αφήγησης βρίσκεται σε εξάρτηση από την πραγματικότητα, ενώ ο μυθοπλαστικός τύπος από ένα γενικευμένο ιδανικό. Όταν περιστέλλεται η ειδική σχέση αφήγησης με τον υπαρκτό κόσμο τότε μετατρέπεται σε μυθοπλαστική.
Η ιστορία έχει ένα τμήμα επίσης διαισθητικό όπως και η επιστήμη της φυσικής καθώς ξεκινάμε από ορισμένα δεδομένα και στη συνέχεια χρειάζεται να συλλάβουμε τους συσχετισμούς για να ορίσουμε το πρόβλημα.
Η αποδελτίωση των πηγών και η παράταξη δελτίων δεν αρκούν για να γίνουμε ιστορικοί, καθώς απαιτείται η δημιουργική δύναμη του ποιητή/του καλλιτέχνη που αντιλαμβάνεται το σπινθήρα που ξεπηδά ανάμεσα στα γεγονότα και στις ιδέες: στο παράδειγμα του Κ. Βακαλόπουλου, στο σύνολο του έργου του και ιδιαίτερα στα τελευταία έργα (Ιστορία της μείζονος Θράκης, η ευρωπαϊκή και βαλκανική διαχρονικότητα της Θεσσαλονίκης, ο ενδιάμεσος ελληνικός κόσμος στο γεωπολιτικό χώρο των κυρίαρχων ιδεολογιών-κριτική προσέγγιση και απομυθοποίηση της ιστορικής διαδρομής των Νέων Χωρών, οι Έλληνες της Νότιας Βουλγαρίας και των παραλίων του Εύξεινου Πόντου) εντοπίζουμε τη μεθοδολογία αυτή, όπου συνθέτει μέσα από πηγές και αρχεία το ιστορικό πρόβλημα που κάθε φορά ο ίδιος θέτει με σαφήνεια ως καλλιτέχνης/ιστορικός.
Η ιστοριογραφία σήμερα είναι έργο διεπιστημονικό, αλλά ο ρόλος του ιστορικού είναι να καταφέρει σε μια υπέρτατη σύνθεση να δημιουργήσει μια ιδιαίτερη μεθοδολογία της ιστορίας.
Θυμίζουμε ότι ο εθνικός όρκος του Κεμάλ του 1920 ορίζει την ένωση με την μεγάλη Πατρίδα, ενώ σήμερα Τούρκοι διεθνολόγοι τάσσονται υπέρ της πληθυσμιακής αμοιβαιότητας των δύο μειονοτήτων και εναντιώνονται στη διάλυση της ελληνικής κοινότητας στην Κων/πολη. Αλβανικές βλέψεις εκδηλώνονται επίσης για τη δυτική Θράκη, καθώς ο Πασκάλ Μίλο είναι ο μοναδικός, ίσως, Αλβανός ακαδημαϊκός που ασχολείται με τη μουσουλμανική μειονότητα στη δυτική Θράκη. Στο παρελθόν, επέκρινε την ελληνική πολιτεία για άσκηση πολιτικής κάθαρσης, εναντίον της μειονότητας.
Σήμερα παρακολουθώντας με αγωνία τη σύγχρονη ιστορία της μείζονος Θράκης στην οποία μετέχουμε ο καθείς από τις θέσεις και δράσεις που επιλέγει, παρατηρούμε ότι ο κεμαλισμός είναι κάτι περισσότερο από κρατική ιδεολογία, καθώς έχει προσλάβει διαστάσεις θεολογίας και αποτελεί το συνεκτικό δεσμό που ενοποιεί τις κρατικές ελίτ.
Με την ίδια ιδεολογία οι κρατικοί μηχανισμοί επιχειρούν να ενοποιήσουν τη φυλετικά πολύχρωμη τουρκική κοινωνία στη βάση του δόγματος «ένα κράτος, μια γλώσσα, ένα έθνος».
Ωστόσο εκτιμούμε ότι «ο αντιστασιακός χαρακτήρας της ελληνικής ιστορίας», όπως τον ορίζει ο Ν. Σβορώνος αποτελεί την ασπίδα που χρειάζεται η δυτική Θράκη.
ΑΡΩΜΑΤΙΚΑ ΚΑΙ ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΑ ΦΥΤΑ: ΝΕΕΣ ΠΡΟΣΔΟΚΙΕΣ ΓΙΑ ΠΑΡΑΓΩΓΟΥΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑΠΟΙΗΤΕΣ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΤΗΣ ΘΡΑΚΗΣ
Εισήγηση
από τον Καθηγητή του Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών
Μόσχο Πολυσίου
Εκπρόσωπο της ΠΑ.Ο.Ν.Ε
Εισαγωγή
Η περίοδος που διανύουμε χαρακτηρίζεται από έντονες ανακατατάξεις και ραγδαίες μεταβολές στην Ευρωπαϊκή αλλά και στην παγκόσμια γεωργία. Ως συνέπεια, είναι προφανές σε όλους, ότι και η Ελληνική γεωργία καλείται να λειτουργήσει σε ένα εντελώς νέο τοπίο. Άλλωστε, οι αλλαγές στη φιλοσοφία της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής, η επιδίωξη για τον περιορισμό του προστατευτισμού της γεωργίας και η παγκοσμιοποίηση των αγορών, δημιουργούν ισχυρές ανταγωνιστικές πιέσεις και επιβάλλουν την ανάγκη για προσαρμογή στα νέα δεδομένα.
Οι παραδοσιακές καλλιέργειες εγκαταλείπονται αλλά εναλλακτικές καλλιέργειες-δραστηριότητες ήδη εμφανίστηκαν όπως προέκυψε από έρευνα που υλοποιήθηκε από το Ινστιτούτο Γεωργοοικονομικών και Κοινωνιολογικών Ερευνών του ΕΘΙΑΓΕ. Πρόκειται για επιτυχημένες περιπτώσεις επιχειρηματικής δραστηριότητας στον αγροτικό τομέα, οι οποίες ήδη εφαρμόζονται και θα μπορούσαν να προταθούν ως εναλλακτικές λύσεις για την απασχόληση και τη βιωσιμότητα των αγροτικών νοικοκυριών.
Συγκεκριμένα αφορούν προσπάθειες από γεωργούς που στράφηκαν στα φαρμακευτικά και αρωματικά φυτά, τα όσπρια, τα μανιτάρια, τη βιολογική καλλιέργεια κηπευτικών, τη βιολογική δενδροκομία, τις βιολογικές ζωοτροφές όπως το βιολογικό κτηνοτροφικό ρεβίθι, τα σαλιγκάρια, τη βιολογική προβατοτροφία, τη βουβαλοτροφία, την παραγωγή και μεταποίηση βιολογικών μαρμελάδων, κ.ά.
Κοινό στοιχείο όλων αυτών των παραγωγών είναι η κατανόηση της ανάγκης για δραστηριοποίηση σε κλάδους, τα προϊόντα των οποίων παρουσιάζουν ζήτηση χωρίς να εξαρτώνται από επιδοτήσεις. Επιπλέον, τους χαρακτηρίζει η προθυμία να ενώσουν τις δυνάμεις τους, να ενημερώσουν και να ενημερωθούν, και να προσπαθήσουν για κάτι διαφορετικό.
Στη σημερινή συγκυρία, οι επιχειρηματικές πρωτοβουλίες για επενδύσεις στο αγροδιατροφικό σύστημα αποκτούν ιδιαίτερη σπουδαιότητα, καθώς διανύουμε μια εποχή μετάβασης σε ένα νέο αγροτικό γίγνεσθαι που θα αλλάξει εντελώς το τοπίο της Ελληνικής και παγκόσμιας Γεωργίας. Αν η διστακτικότητα, που μέχρι σήμερα χαρακτήριζε τις κινήσεις των ενδιαφερόμενων, δώσει τη θέση της σε οργανωμένες και συντονισμένες προσπάθειες επιχειρηματικής πρωτοβουλίας βιομηχανικής κλίμακας είναι μαθηματικά σίγουρο ότι αυτές θα στεφθούν από επιτυχία.
Διεθνής Κατάσταση
Τα αρωματικά και φαρμακευτικά φυτά (ΑΦΦ), που παραδοσιακά χρησιμοποιούνται σε διάφορες μορφές τους στη μαγειρική, τη βιομηχανία τροφίμων και ποτών, σε φαρμακευτικές χρήσεις και βιομηχανία καλλυντικών, τα τελευταία χρόνια συγκεντρώνουν συνεχή ζήτηση στις οικονομικά αναπτυγμένες χώρες με έμφαση στην Ε.Ε. και τις Η.Π.Α.
Τα τελευταία χρόνια διαπιστώνεται συνεχής αύξηση στη ζήτηση προϊόντων ευρείας κατανάλωσης, όπως φάρμακα, καλλυντικά, αλλά και άλλα προϊόντα που περιέχουν φυσικά συστατικά, κυρίως φυτικής προέλευσης. Έτσι βότανα που παλαιότερα παράγονταν εμπειρικά και ήταν διαθέσιμα, χωρίς άδεια ή έλεγχο, από εξειδικευμένα καταστήματα ή και υπαίθρια, τώρα αποτελούν βασικά καταναλωτικά προϊόντα, που παράγονται από πολυεθνικές επιχειρήσεις και πωλούνται από αλυσίδες πολυκαταστημάτων. Ακόμη, τα τελευταία χρόνια διαπιστώνεται αυξημένη ζήτηση για φυτική βιομάζα, προερχόμενη κατά βάση από Α.Φ.Φ., η οποία προορίζεται για την παρασκευή υγιεινών τροφίμων, διαιτητικών προϊόντων, αλλά και προϊόντων που συνδυάζονται με τη σωματική και ψυχική ευεξία όπως αρωματοθεραπεία.
Σήμερα κατηγορίες διαφόρων καταναλωτικών προϊόντων, βασισμένων σε φυσικά προϊόντα, κυκλοφορούν ευρέως και ανάλογα με τους περιορισμούς ή τις ανοχές των εθνικών νομοθεσιών μπορεί να εμφανίζονται με διάφορες ονομασίες οι οποίες είναι βοτανικά τσάγια και ροφήματα, διαιτητικά συμπληρώματα, λειτουργικά τρόφιμα, ομοιοπαθητικά φάρμακα, διατροφικά φαρμακευτικά, φυτικά φάρμακα, βοτανικά φάρμακα, αρωματοθεραπευτικά έλαια.
Η Ευρωπαϊκή Ένωση, θεωρείται ως η μεγαλύτερη αγορά αρωματικών και φαρμακευτικών φυτών στον κόσμο, από άποψη οργανωμένης εμπορικής δομής ενώ η Κίνα και η Ινδία εκτιμώνται ως οι μεγαλύτερες αγορές από άποψη ποσότητας παραγωγής.
Σύμφωνα με πρόσφατες εκτιμήσεις, τα μερίδια της παγκόσμιας οργανωμένης αγοράς Α.Φ.Φ. διαρθρώνονται ως εξής: Η αγορά στην Ε.Ε. των επίσημα διακινούμενων Α.Φ.Φ. εκτιμάται σε 1,1 δις δολάρια, ενώ οι συνολικές πωλήσεις των προϊόντων αρωματικών και φαρμακευτικών φυτών, των διαιτητικών συμπληρωμάτων και των λειτουργικών τροφίμων ξεπερνούν τα 7,6 δις δολάρια.
Η Ε.Ε. είναι επίσης ο μεγαλύτερος παγκόσμιος εισαγωγέας ακατέργαστων αρωματικών και φαρμακευτικών φυτών με εισαγωγές της τάξης των 100.000 τόνων, διπλάσια ποσότητα από αυτή των Η.Π.Α. Το Χονγκ Κονγκ είναι επίσης σημαντικός εισαγωγέας αρωματικών και φαρμακευτικών φυτών, το σημαντικότερο μέρος των οποίων επανεξάγεται στην Κίνα και την Ιαπωνία.
Η Γερμανία είναι ο σημαντικότερος εισαγωγέας της Ε.Ε. κατέχοντας το 38% της ευρωπαϊκής αγοράς. Ακολουθούν η Γαλλία με το 17% και η Ιταλία με το 9%. Οι τρείς αυτές χώρες είναι και οι κύριοι μεταποιητές αρωματικών και φαρμακευτικών φυτών στην Ευρώπη.
Στον Πίνακα 1 εμφανίζονται οι ποσότητες και η αξία σε δολάρια των εισαγωγών ακατέργαστων Α.Φ.Φ., για τους 12 κυριότερους παγκόσμιους εισαγωγείς, για το έτος 1997.
Πίνακας 1. Στοιχεία εισαγωγών ακατέργαστων αρωματικών και φαρμακευτικών φυτών των 12 κυριότερων παγκόσμιων εισαγωγέων.
Χώρα Ποσότητα
χιλ. τόνοι, %
Αξία
εκατ. Δολάρια, %
Χονγκ-Κονγκ 80,55 23,4 332 32,9
Ιαπωνία 57,85 16,8 158 15,6
ΗΠΑ 51,6 15,0 118 11,7
Γερμανία 45,4 13,2 107 10,6
Δημοκρατία της Κορέας 34,2 9,9 53 5,2
Γαλλία 19,8 5,7 46 4,6
Πακιστάν 12,55 3,6 13 1,3
Ιταλία 10,4 3,0 39 3,9
Κίνα 9,3 2,7 36 3,6
Σιγκαπούρη 8,5 2,5 60 5,9
Ηνωμένο Βασίλειο 7,4 2,1 24 2,4
Ισπανία 7,35 2,1 24 2,3
Σύνολο 344,9 100,0 1010 100,0
Η Ε.Ε. είναι επίσης σημαντικός παραγωγός Α.Φ.Φ. με προεξάρχουσες χώρες παραγωγής τη Γαλλία και την Ισπανία που κατέχουν το 70% περίπου της συνολικής παραγωγής και ακολουθούν η Γερμανία και η Αυστρία. Στον Πίνακα 2 φαίνονται οι εκτιμήσεις για τις καλλιεργούμενες με Α.Φ.Φ. εκτάσεις στην Ε.Ε. σε χιλιάδες στρέμματα καθώς και τα ποσοστά με τα οποία συμβάλλει η κάθε χώρα μέλος.
Πίνακας 2. Καλλιεργούμενες με αρωματικά και φαρμακευτικά φυτά εκτάσεις στην Ευρωπαϊκή Ένωση.
Χώρα Έκταση (χιλ. στρέμματα) Ποσοστό (%)
Γαλλία 250 39,9
Ισπανία 190 30,3
Γερμανία 57 9,1
Αυστρία 43 6,9
Ολλανδία 25 4,0
Ιταλία 23 3,7
Ηνωμένο Βασίλειο 20 3,2
Φινλανδία 19 2,9
Σύνολο 627 100,0
Τα περισσότερα αρωματικά φυτά καλλιεργούνται για το αιθέριο έλαιο το οποίο παραλαμβάνεται με υδροαπόσταξη και γίνεται από τους ίδιους τους παραγωγούς ή τους αντίστοιχους συνεταιρισμούς τους γιατί θεωρείται ως γεωργικό προϊόν πρώτης μεταποίησης.
Στα παρακάτω διαγράμματα (Διαγρ. 1 & 2) δίνεται εικόνα των σπουδαιότερων ευρωπαϊκών χωρών οι οποίες εμφανίζονται με σημαντικές ποσότητες στις εισαγωγές και εξαγωγές των αιθερίων ελαίων των αρωματικών φυτών, εκτός από αυτά που προκύπτουν από τα εσπεριδοειδή, γεράνι, γιασεμί, λεβάντας και λεβαντίνης, μέντας και άλλα είδη του γένους Mentha. Από τις βαλκανικές χώρες, αν και η συμμετοχή τους είναι πολύ μικρότερη, σε καλλίτερο επίπεδο στον τομέα αυτό από την Ελλάδα βρίσκονται η Βουλγαρία και η Τουρκία.
Διαγράμματα 1 & 2: Εισαγωγές – εξαγωγές αιθερίων ελαίων πλην των αιθερίων ελαίων από εσπεριδοειδή, γεράνι, γιασεμί, λεβάντα & λεβαντίνη, μέντα και άλλα είδη του γένους Mentha. Πηγή: United Nations Statistics Division
Εγχώρια κατάσταση
Είναι γνωστό ότι στη χώρα μας τα αυτοφυή αρωματικά και φαρμακευτικά φυτά έχουν χρησιμοποιηθεί και έχουν γίνει αντικείμενο εμπορίου από την αρχαιότητα. Οι εδαφοκλιματικές συνθήκες ευνοούν ιδιαίτερα την ανάπτυξη ΑΦΦ δίνοντας προϊόντα εξαιρετικής ποιότητας. Η ελληνική χλωρίδα περιλαμβάνει έναν πολύ σημαντικό αριθμό ειδών με κυριότερα τη ρίγανη, το θυμάρι, το θρούμπι, το φασκόμηλο, το γλυκάνισο, το μάραθο (μαραθόσπορος), το χαμομήλι, τη δάφνη, τη μέντα, το δυόσμο, το φλησκούνι, τη λεβάντα, το μελισσόχορτο και τέλος τα μοναδικά και πολύ γνωστά προϊόντα κάποιων περιοχών της Ελλάδας όπως τη μαστίχα της Χίου, τον κρόκο της Κοζάνης, το δίκταμο της Κρήτης και το τσάι του βουνού της Βρύναινας (Ν. Μαγνησίας).
Ο κρόκος της Κοζάνης, η μαστίχα της Χίου και το τσάι του βουνού της Βρύναινας είναι τα μόνα αρωματικά προϊόντα για τα οποία υπάρχει, εδώ και πολλά χρόνια, καλά οργανωμένη παραγωγή, επεξεργασία, τυποποίηση και εμπορία από τους ίδιους τους παραγωγούς στο πλαίσιο της δραστηριότητας του Αναγκαστικού Συνεταιρισμού Κροκοπαραγωγών Κοζάνης, της Ένωσης Μαστιχοπαραγωγών Χίου και του Αγροτικού Συνεταιρισμού Βρύναινας.
Εκτιμάται ότι είναι δυνατό να καλλιεργηθούν και να μεταποιηθούν σε επιχειρηματική βάση και άλλα αρωματικά και φαρμακευτικά φυτά ή να συγκομιστούν τα είδη που αυτοφύονται σε διάφορες περιοχές της χώρας κατά τρόπο επαγγελματικό ώστε να αποκτήσουν οι αγρότες ένα πολύ ικανοποιητικό εισόδημα. Πρόσφατα ξεκίνησαν οργανωμένες καλλιέργειες ΑΦΦ σε περιοχές της Στερεάς Ελλάδας, της Θεσσαλίας, της Κεντρικής Μακεδονίας και της Θράκης που αφορούν τη ρίγανη, τη μέντα, το μελισσόχορτο, το βασιλικό, το χαμομήλι, το φασκόμηλο, τη λεβάντα, το δενδρολίβανο, το τσάι του βουνού, το θυμάρι, τον ύσσωπο και την εχινάκεια.
Όλες οι προσπάθειες των τελευταίων ετών στις παραπάνω περιοχές έδειξαν ότι τα ΑΦΦ μπορούν να αποτελέσουν τις νέες δυναμικές και πολλά υποσχόμενες εναλλακτικές καλλιέργειες. Προϋπόθεση σ’ αυτό ήταν και παραμένει η πολύ καλή οργάνωση και γνώση των τεχνικών από την καλλιέργεια μέχρι τη μεταποίηση και εμπορία των επώνυμων προϊόντων από τους ίδιους τους παραγωγούς. Η απόκτηση του καλύτερου γενετικού υλικού, κατά προτίμηση εγχώριου, σε συνδυασμό με το βιολογικό τρόπο καλλιέργειας φαίνεται επίσης να αποτελούν τα βασικά πλεονεκτήματα των ελληνικών ΑΦΦ στη διεθνή αγορά. Το ξηροθερμικό κλίμα καθώς και η πολύ καλή σύσταση του εδάφους των περισσοτέρων περιοχών συμπληρώνουν τις απαραίτητες προϋποθέσεις για τα προϊόντα με μεγάλες στρεμματικές αποδόσεις και υψηλών ποιοτικών και ποσοτικών προδιαγραφών ως προς τους δευτερογενείς τους μεταβολίτες που είναι τα συστατικά για τα οποία καλλιεργούνται (αιθέριο έλαιο, εκχυλίσματα).
Τα περισσότερα από τα παραπάνω στοιχεία κατάφερε να αποκτήσει τα τελευταία χρόνια ο Αγροτικός Συνεταιρισμός Καλλιεργητών Αρωματικών, Φαρμακευτικών και Ενεργειακών Φυτών Αιτωλοακαρνανίας (ΑΣΚΑΦΕΦΑ). Πέρα από τις υποδειγματικές φυτείες των ΑΦΦ που ξεπερνούν τα 10 διαφορετικά είδη ο συνεταιρισμός ΑΣΚΑΦΕΦΑ έχει προχωρήσει στην ανέγερση του κτιρίου όπου θα γίνονται όλες οι κατεργασίες μετά τη συλλογή από το χωράφι. Σ’ αυτές περιλαμβάνονται η ξήρανση σε ειδικούς φούρνους, καθώς και το κοσκίνισμα και η κοπή της ξηρής δρόγης σε συνθήκες υγειονομικά πολύ καθαρές. Προβλέπονται επίσης ειδικοί χώροι για την συσκευασία και τη φύλαξη σε ψυκτικούς θαλάμους όπως και η εγκατάσταση άρτια εξοπλισμένων εργαστηρίων, για τους απαραίτητους μικροβιολογικούς και χημικούς ελέγχους, με τις πιο σύγχρονες μεθόδους ανάλυσης. Πολύ σύντομα θα εγκατασταθούν και οι τρεις μεγάλες συσκευές απόσταξης των αιθερίων ελαίων, χωρητικότητας 1500 λίτρων η κάθε μια, καθώς και ο απαραίτητος εξοπλισμός για τις εκχυλίσεις των υδατοδιαλυτών συστατικών.
Παρά την οικονομική κρίση των τελευταίων ετών οι κυριότερες εισαγωγικές Ευρωπαϊκές χώρες ΑΦΦ όπως η Γαλλία, Γερμανία, Αγγλία, Ελβετία και Ιταλία αναζητούν έντονα τα ελληνικά βιολογικά προϊόντα και προσφέρουν πολύ ικανοποιητικές τιμές. Έτσι στον Πίνακα 3 βλέπουμε ότι οι τιμές χονδρικής πώλησης για την ξηρή δρόγη κυμαίνονται φέτος από 5 ευρώ το κιλό για το δενδρολίβανο μέχρι τα 12 ευρώ το κιλό για την εχινάκεια. Με αποδόσεις από 100 Kg/στρέμμα μέχρι 400 Kg/στρέμμα, ανάλογα με το είδος και το μέρος του φυτού, παρατηρούμε, στην τελευταία στήλη του Πίνακα 3 ότι οι μικτές απολαβές ανέρχονται από 960€ έως και 4800€ το στρέμμα.
Πίνακας 3. Ενδεικτικές τιμές χονδρικής πώλησης και αποδόσεις καλλιεργούμενων ΑΦΦ.
Φυτό €/kg Φυτικό μέρος Απόδοση Kg/στρέμμα Έσοδα μικτά €/στρέμμα
Achillea millefolium (αχίλλεια) 6,5 ανθισμένες κορυφές 300 1950
Melissa officinalis (μελισσόχορτο) 10 φύλλο 400 4000
Rosmarinus officinalis (δενδρολίβανο) 5 φύλλο 300 1500
Origanum vulgare (ρίγανη) 8 φύλλο 120 960
Thymus vulgaris
(θυμάρι) 7,5 φύλλο 400 3000
Satureja hortensis (θρούμπι) 6,5 φύλλο 400 2800
Origanum majorana
(μαντζουράνα) 7 φύλλο 200 1400
Echinacea purpurea radix (εχινάκεια) 12 ρίζα 400 4800
Ocimun basilicum (βασιλικός) 7,5 φύλλο 400 3000
Chamomilla matricaria
(χαμομήλι) 10 άνθος 100 1000
Salvia officinalis (φασκόμηλο) 7,5 φύλλο 400 3000
Mentha piperita
(μέντα) 10 φύλλο 300 3000
Sideritis sp.
(τσάι του βουνού) 8 φύλλο 120 960
Lavandula angustifolia (λεβάντα) 10 άνθος 200 2000
Origanum dictamnus (δίκταμος) 8 φύλλα 200 1600
Αν λάβουμε υπόψη ότι εκτός από την εγκατάσταση της πολυετούς φυτείας, που δεν ξεπερνά τα 600€/στρέμμα, οι άλλες δαπάνες για τις καλλιεργητικές φροντίδες (λίπανση, άρδευση, ξεβοτάνισμα) είναι σχετικά μικρές, τότε οι καθαρές απολαβές, σε σύγκριση με άλλα γεωργικά προϊόντα, είναι πάρα πολύ υψηλές.
Οι απολαβές αυτές γίνονται ακόμα μεγαλύτερες εάν οι παραγωγοί προχωρήσουν οι ίδιοι στην μεταποίηση, δηλαδή στην απόσταξη ή την εκχύλιση των προϊόντων τους. Τα αιθέρια έλαια και τα υδατικά εκχυλίσματα των ΑΦΦ είναι επίσης περιζήτητα όχι μόνο από τους κλάδους των τροφίμων, φαρμάκων κλπ, αλλά και από τη σύγχρονη κτηνοτροφία και τη βιολογική γεωργία ως φυσικά αντιβιοτικά και ως αβλαβή φυτοπροστατευτικά χάρη στις ευρέως φάσματος αντιμικροβιακές και εντομοαπωθητικές ιδιότητες. Η επένδυση προς αυτή την μεταποίηση δεν απαιτεί μεγάλα κεφάλαια και μπορεί να απασχολήσει εξειδικευμένο προσωπικό από πτυχιούχους τεχνικούς και άλλους επιστήμονες που θα μπορούσαν να είναι στελέχη της τοπικής κοινωνίας.
Αξίζει να τονιστεί ότι οι τιμές πώλησης αιθερίων ελαίων που εισάγονται στην Ελλάδα (Πίν. 4) είναι αρκετά υψηλές. Συνεπώς οι Έλληνες παραγωγοί αρωματικών φυτών, εφόσον οι ίδιοι αποστάζουν και παραλαμβάνουν τα αιθέρια έλαια των φυτών που καλλιεργούν, είναι δυνατό να απολαμβάνουν αντίστοιχα επίπεδα τιμών.
Πίνακας 4: Ενδεικτικές τιμές πώλησης αιθερίων ελαίων που εισάγονται στην Ελλάδα.
Αιθέριο έλαιο 100 mL 500 mL 1 L
Μέντα* 19,74 92,71 171,68
62,39 292,95 542,51
Μελισσόχορτο* 31,15 146,27 270,87
194,14 911,62 1688,19
537,46 2523,70 4673,51
Βασιλικός 38,97 182,99 338,88
Πηγή: Αιθέριο, The essential cava (2000)
* Η διαφορά στην τιμή οφείλεται στην ανομοιογένεια των προϊόντων (καθαρότητα, σύσταση κλπ).
Ως ακαδημαϊκή κοινότητα και ιδιαίτερα ως εργαστήριο Χημείας του Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών σταθήκαμε δίπλα στους ενδιαφερόμενους από το πρώτο κάλεσμά τους και προσπαθούμε να καλύψουμε τις περισσότερες ανάγκες τους που ξεπερνούν τα στενά όρια των αρμοδιοτήτων μας. Την πολύπλευρη βοήθειά μας προσφέρουμε προς τον Αναγκαστικό Συνεταιρισμό Κροκοπαραγωγών Κοζάνης από το 1986 με χημικές αναλύσεις, με την καθιέρωση νέων αυστηρότερων διεθνών προδιαγραφών κατά ISO για την βελτίωση της ποιότητας και έλεγχο της νοθείας, με συμμετοχή στη σύνταξη της ευρωπαϊκής λευκής βίβλου «ο Κρόκος στην Ευρώπη» και την εκπροσώπηση στον ευρωπαϊκό κλαδικό φορέα Europam. Όλες οι παραπάνω ενέργειες σε συνδυασμό με τις αέναες προσπάθειες των παραγωγών καθιέρωσαν τον κρόκο της Κoζάνης στις διεθνείς αγορές ως το καλλίτερο και ακριβότερο μπαχαρικό στον κόσμο. Επειδή το προϊόν είναι περιζήτητο νέες πλέον φυτείες μπαίνουν στην περιοχή της Κοζάνης ιδιαίτερα από νέους και μικρής σε ηλικία παραγωγούς. Το ίδιο συμβαίνει και στη Χίο όπου αυξήθηκε η απασχόληση στον κλάδο από νέους μαστιχοπαραγωγούς. Η πώληση των προϊόντων με βάση τη μαστίχα έχουν αυξηθεί κατακόρυφα τα τελευταία χρόνια ιδιαίτερα από τη στιγμή που αυτό γίνεται αποκλειστικά από τα καταστήματα masticha shop. Στο Βόρειο Έβρο η συνεργασία μας με τον συνεταιρισμό των σκορδοπαραγωγών Νέας Βύσσας έχει σαν στόχο την καθιέρωση αυτού του προϊόντος ως προϊόν Προστατευμένης Ονομασίας Προέλευσης (ΠΟΠ) επειδή, σύμφωνα με τις χημικές μας αναλύσεις υπερτερεί έναντι πολλών άλλων ελληνικών περιοχών αλλά κυρίως έναντι των εισαγόμενων από Κίνα και Αργεντινή. Φυσικά δεν περιοριζόμαστε στην στήριξη μόνο των συνεταιρισμών αλλά και του οποιουδήποτε ιδιώτη που έχει το ανάλογο ενδιαφέρον. Το παρήγορο είναι ότι, εκτός από την περίπτωση του ΑΣΚΑΦΕΦΑ, πετυχημένα παραδείγματα αρχίζουν να ξεπροβάλλουν, όλο και περισσότερο στον κλάδο αυτό. Έτσι, στους πιο γνωστούς παραγωγούς συγκαταλέγονται πλέον εκείνοι που ασχολούνται με τα ΑΦΦ στη Βόρειο και Κεντρική Ελλάδα. Ιδιαίτερα στους Νομούς Έβρου, Ροδόπης, Κιλκίς, Θεσσαλονίκης, Χαλκιδικής, Κοζάνης, Καρδίτσας, Μαγνησίας και Φθιώτιδας, έχοντας δίπλα τους και 3 – 4 μονάδες απόσταξης αιθερίων ελαίων (Έβρος, Κιλκίς, Κοζάνη και Καρδίτσα).
Κατά τη δεκαετία του 1980 στη βιομηχανική περιοχή της Κομοτηνής λειτούργησε μονάδα επεξεργασίας (ξήρανσης – αποθήκευσης – απόσταξης) για τη μέντα (Mentha piperita). Η καλλιέργεια της μέντας στην ευρύτερη περιοχή πολύ γρήγορα κάλυψε πάνω από 13.000 στρέμματα με πολύ καλές οικονομικές απολαβές στους παραγωγούς. Η προσπάθεια όμως αυτή πολύ γρήγορα σταμάτησε και τα αίτια δεν εντοπίζονται στην ποσότητα ή την ποιότητα του προϊόντος, η οποία ήταν εξαιρετική, αλλά κυρίως σε κακούς διαχειριστικούς χειρισμούς.
Τελευταία φαίνεται ότι δημιουργούνται νέες προσδοκίες για τους παραγωγούς της Θράκης που ασχολούνται με το τσάι του βουνού επειδή η τοπική βιομηχανία παραγωγής μπύρας, με βάση αυτό το προϊόν, θα διαθέσει στην αγορά αφεψήματα τύπου ice-tea. Επειδή η ποιότητα των ελληνικών βοτάνων, όπως δείχνουν όλες οι έρευνες, είναι πάρα πολύ καλή ας ευχηθούμε η συνεργασία αυτή να προκόψει και να κρατήσει σε διάρκεια για το καλό του τόπου.
Ελάχιστη ήταν η μέχρι τώρα συνεισφορά της πολιτείας στην ανάπτυξη του κλάδου των ΑΦΦ στη χώρα μας. Η έλλειψη κατανόησης της σπουδαιότητας αυτού του δυναμικού κλάδου και στήριξης από τους αρμόδιους φορείς φαίνεται και από το γεγονός ότι εκτός από τα σχέδια βελτίωσης δεν «έτρεξε» κανένα άλλο πρόγραμμα. Αλλά ακόμα και αυτό το πρόγραμμα στην τελευταία του προκήρυξη (2011) περιλαμβάνει ελάχιστα αρωματικά και φαρμακευτικά φυτά με ενισχύσεις κατά πολύ χαμηλότερες από το πραγματικό κόστος εγκατάστασης μιας πολυετούς φυτείας.
Επί πλέον αναγγέλθηκαν, επανειλημμένα, μέτρα για ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας τα οποία περιλαμβάνουν μεταξύ άλλων και την πρώτη μεταποίηση γεωργικών προϊόντων όπως επίσης την εμπορία και την προώθηση εξαγωγών όμως στην πράξη οι προτάσεις ακόμη και όταν εγκρίθηκαν, ποτέ δεν υλοποιήθηκαν.
Οι αρμόδιοι φορείς πέρα από τα πολύ γενικά προγράμματα πρέπει να προχωρήσουν σε ένα συγκεκριμένο και πολύ φιλόδοξο στρατηγικό σχέδιο ανάπτυξης της παραγωγής Α.Φ.Φ. στηρίζοντας ουσιαστικά την δημιουργία ομάδων παραγωγών – μεταποιητών από την εγκατάσταση της φυτείας με ντόπιο γενετικό πολλαπλασιαστικό υλικό μέχρι την μεταποίηση και την προώθηση εξαγωγής. Η δημιουργία επίσης ενός τοπικού συντονιστικού και συμβουλευτικού φορέα από ότι καλύτερο έχει η κάθε περιοχή σε εξειδικευμένο επιστημονικό προσωπικό θα στήριζε ουσιαστικά τον τομέα αυτό.
Επίλογος
Από τα παραπάνω γίνεται φανερό ότι η καλλιέργεια ΑΦΦ καθώς και η παραλαβή των αιθερίων ελαίων ή υδατικών εκχυλισμάτων αποτελεί έναν πρώτης τάξεως εναλλακτικό κλάδο της γεωργίας. Μπορεί να εξελιχθεί, σύμφωνα με τα τελευταία αποτελέσματα της καλλιέργειάς τους και τη διεθνή ζήτηση, σε έναν από τους πιο δυναμικούς κλάδους όχι μόνο για τους νομούς Αιτωλοακαρνανίας, Κοζάνης, Χίου αλλά και για άλλες περιοχές της Ελλάδας και ιδιαίτερα της Θράκης. Μπορεί επίσης να βοηθήσει στην ανάπτυξη μεταποιητικών επιχειρήσεων και να συμβάλλει στη συγκράτηση κυρίως νέου πληθυσμού στην περιοχή της Θράκης.
Εισήγηση Καρακατσάνη
Οι επιδράσεις της ορφικής σκέψης στην συγκρότηση εξέλιξης της αρχαίας Ελληνικής φιλοσοφίας
Όταν αναφερόμαστε στον όρο πολιτισμός , αναφερόμαστε σε μια αξιολογική, κατά βάση, έννοια που όσον αφορά την οντολογική της υπόσταση το συνεκτικό της δηλαδή περιεχόμενο, θα πρέπει να εννοηθεί ως ένα αυθύπαρκτο δυναμικό πλέγμα συνεξαρτούμενων πνευματικών αξιών ως ένα ηθικό (στην ευρύτερη έννοια) δηλαδή κώδικα, που μπορεί να λειτουργήσει ως ρυθμιστικός μετρονόμος της ανθρώπινης συμπεριφοράς και κατ’ επέκταση σχέσης.
Υπό την έννοια αυτή, συνεπώς, δεν θα μπορούσε να αμφισβητηθεί η εγκυρότητα της πεποίθηση των ρομαντικών λεγόμενων φιλοσόφων και εν μέσω αυτών του μάλλον παρεξηγημένων Herder για την ισότητα των πολιτισμών , εφόσον ο καθένας εξ αυτών προσφέρει επιτυχώς την ίδια , κατά βάση, δικαιολογία ζωής και ανθρώπινης συμβίωσης.
Θα θέλαμε να τονίσουμε ωστόσο και με την σύμφωνη γνώμη του διαπρεπούς γερμανού Φιλοσόφου , ότι ο πολιτισμός εκείνος που, ανεξάρτητα από την δικαιολογία και ποιότητα ζωής που παρέχει , στερείται την γηγενούς και ενδομύχιας εκείνης πολιτισμικής ψυχής , από την οποία αφενός μεν συντηρείται αέναα ζωντανός , αφετέρου δεν καθίσταται ικανός να επιδράσει, είναι αδύνατο να ευδοκιμήσει ως πολιτισμός, γιατί αποτελώντας μία επιφανειακή και επίπλαστη συνάθροιση αυτόνομων ατομικοτήτων θα απέληγε more geometrico σε θεσμησμένη ομήγυρη μιας, χαλαρά συνδεδεμένων μεταξύ τους μελών ανθρώπινης ορδής , η οποία με δυσκολία θα κατόρθωνε να αποκτήσει επιφάνεια, στην ανθρώπινη ιστορία.
Γεγονός ιστορικά διαπιστωμένο επίσης, αποτελεί το ότι κάθε πολιτισμός, που θέλει να σέβεται τον εαυτό του, θα πρέπει να είναι σε θέση να προσφέρει, την κάθε στιγμή, περισσότερα απ’ όσα θα μπορούσε να αντλήσει αποκλειστικά και μόνο από τον εαυτό του , αυτός είναι εξάλλου και ο λόγο, που οι μεγαλύτεροι πολιτισμοί που σημάδεψαν την ιστορία , όπως και ο Ελληνικός , ήταν ανοιχτοί στους άλλους πολιτισμούς και εισδεκτικοί σε αξιολογικούς ερεθισμούς από αυτούς . Υπό μία ωστόσο προϋπόθεση : Κάθε εισαγόμενη δανεική αξία θα πρέπει να αρμόσει mutatis-mutan-dis επακριβώς δηλαδή: στο αξιολογικό πλέγμα του πολιτισμού στον οποίο μπολιάζεται , για να μην απορριφθεί τελικά ως ανοίκεια και ξένη από τους φορείς του. Θα ήταν εξάλλου και δύσκολη , σχεδόν αδύνατη η σύνθεσή της με τις υπόλοιπες αξίες του προαναφερθέντος πλέγματος , προκειμένου να συναποτελέσει με αυτές ζωντανό στοιχείο πολιτισμικής ολοκλήρωσης και εξέλιξης γιατί δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι το δανεικό , κατά την ετυμηγορία της λαϊκής μας
1. Προκλ.Τιμ IV, προοίμιο
θυμοσοφίας , παραμένει πάντοτε ξένο,
Για του λόγου το αληθές αποτελεί επί παραδείγματι κοινό πλέον επιστημονικό τόπο ότι η Θεογονία του Ησίοδου , αλλά και το σύνολο του έργου του εκπονήθηκε με μυθολογικά πρωτόλεια δανεισμένα από αντίστοιχα έργα της ανατολής , κυρίως των Χετταίων.
Συμπληρώθηκε ωστόσο ανασυντέθηκε και διατυπώθηκε κατά τέτοιο λογικό τρόπο , ώστε να αποτελέσει ένα άκρως πρωτότυπο διδακτικό έπος , που μαζί με το Ομηρικό , όχι μόνο εξέθρεψε τον αρχαιοελληνικό πολιτισμό αλλά και προσφέρθηκε ως δώρο στην σύνθεση της πολιτισμένης ψυχής ολόκληρης της ανθρωπότητας.
Αν όμως , απ΄’ ότι λέγεται ο αρχαιοελληνικός πρόσφερε ανεπανάληπτα και αξεπέραστα πρότυπα, αρχέτυπα αξιών ακόμη και για την εποχή μας, θα πρέπει να οφείλεται στο ότι συντέθηκε σύμμετρα από τις πολυειδείς πνευματικές εισφορές των ομόδοξων κοινωνικών ομάδων που διαλεκτικά των απάρτισαν και η συνεισφορά της Θράκης , ήδη από την 2η χιλιετία π.χ στην σύνθεση της αρχαιοελληνικής πολιτισμικής ψυχής υπήρξε θεμελιακή ουσιαστική και σπουδαία , εφόσον το ορφικό πνεύμα με το οποίο η πολιτισμική αυτή ψυχή μπολιάστηκε υπήρξε ένα απ΄΄ο τα κεντρικότερα και αρχαιότερα συνθετικά της στοιχεία « άπασα γαρ ή παρ’ Έλλησιθεολογία της Ορφικής έστι μυσταγωγίας έκγονος» θα σημειώσει κατά τους ύστερους χρόνους ο νεοπλατωνικός Πρόκλος1 και όχι μόνο βέβαια η θεολογία.
«Σιωπώ δε Ήράκλειτον τον ‘Εφέσιον ός παρ Όρφεως τα πλείστα είληφθεν θα ετυμηγορήσουν ο Πλούταρχος 2 και ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς 3
Ιδιαίτερα σημαντικής , κοσμοϊστορικής θα λέγαμε σημασίας για τον πολιτισμό εμφανίζονται όμως κατά τη γνώμη μας , η ορφική Θεολογία και ψυχολογία που ως Είναι και «δυνειδέναι» αποτέλεσαν και αποτελούν τις δύο απολήξεις του φιλοσοφικού άξονα , στον οποίο κινείται ο φιλοσοφικός στοχασμός ως σήμερα.
Πρωταρχικό χαρακτηριστικό της ορφικής , όπως και της ομηρικής και ησιόδειας θεολογίας, είναι η θεότητα δεν μπορεί να διαχωριστεί από τον νατουραλιστικά εννοούμενο φυσικό κόσμο , που στην Φιλοσοφία εκφράζεται συνήθως με την απαρεμφατική έννοια «Είναι» ο κόσμος των θεών εκπροσωπεί, κατά βάση , φυσικές αναγκαιότητες και δυνάμεις 4
Από όσο μας επιτρέπει να συμπεράνουμε η συγκεχυμένη μας πληροφόρηση- συνέπεια κάθε αποκρυφιστικής , μυστηρηριακής οργάνωσης – για την ορφική θεολογία απαρχής της θεϊκής γενεαλογίας αποτελούσε ο Χρόνος , ο οποίος από Χάος και Αιθέρα δημιούργησε ‘ενα αργυρό κοσμικό αυγό. Από την οντότητα αυτή γεννήθηκε ο φωτοβόλών
2. Πλούτ. Dedef.oracl.12p 415κε
3. Κλημ Αλεξ .Στρωμ VI 2,27.1
4. Δαμάσκι
θεός Φάνης , επονομαζόμενος Ερικάπαιος και Πρωτογενής , γεννήτορας
της Νύχτας του Ουρανού και της Γης . Παιδιά των τελευταίων θα είναι ο Ωκεανός και η Τηθύς για να ακολουθήσουν η Ρέα και ο Κρόνος , Ο Κρόνος θα εκθρονιστεί από τον Δία , ο οποίος καταπίνοντας τον Φάνητα θα εγκολπωθεί την υπαρξιακή του οντότητα και θα μετατραπεί σε «διατάκτορα πάντων και όλου του κόσμου»5
Από τον Δϊα και την Περσεφόνη θα γεννηθεί ακολούθως ο Διίνυσος ή Ζαγρέας , ο οποίος σε βρεφική ήδη ηλικία , παραλαμβάνοντας το πατρικό σκήπτρο , θα αναρριχηθεί στην κορυφή της θεϊκής ιεραρχίας . Θα κατασπαραχθεί όμως από τους Τιτάνες , εκτός της καρδιάς του, που θα περισωθεί από την Αθήνα και θα καταποθεί από τον Δϊα, για να ξαναγεννηθεί , μετά τη συνεύρεση του Διός με τη Σεμέλη , ως Διόνυσος Ζαγρέας .
Οι Θεοφάγοι Τίτανες κατακεραυνώνονται όμως από την στάχτη τους θα δημιουργήσει , συνεργούντος του Ερμή, τους ανθρώπους , οι οποίοι έτσι μεν ένα γένος θνητό, διαθέτουν όμως μέσα τους μια αθάνατη , θεϊκή σπίθα αποδέλοιπο του σπαραγμένου θεού, την ψυχή, την οποία θα πρέπει να διαφυλάξουν αλώβητη και να την ενισχύσουν.
Κατά την ορφική ανθρωπολογία λοιπόν το ανθρώπινο γένος παρουσιάζεται αφενός μεν δισυπόστατης οντολογικής συγκρότησης με αθάνατη ψυχή σε φθαρτό και εφήμερο σώμα-φυλακή της, αφετέρου δε βεβαρημένο με ένα προπατορικό αμάρτημα , επειδή οι προπάτορες Τίτανες κατέφαγαν το Θεό.Από το αμάρτημα αυτό η ανθρώπινη ψυχή , προκυμένου να αποφύγει το κολαστήριο των αέναων μετενσαρκώσεων , στο οποίο έχει καταδικαστεί , θα πρέπει απαραιτήτως να εξαγνιστεί.
Για την ενίσχυση της ενίσχυσης της θεϊκής δυναμικότητας της ψυχής του και για τον εξαγνισμό της από το προαναφερθέν προπατορικό αμάρτημα εκχωρήθηκε από την ορφική διδασκαλία στον άνθρωπο ουσιαστικά μια δυνατότητα : Η συμμετοχή στα ορφικά μυστήρια και η αυστηρή τήρηση των κανόνων του δόγματος για μια αμεπίληπτη μυστηριακή ζωή.
Έτσι εξ’ όσων γνωρίζουμε ο κάθε μεμυημένος στο πλαίσιο ειδικών μυσταγωγικών τελετών, κοντά στα άλλα δρώμενα, έπρεπε να δεχτεί εν είδη μετάληψης ένα μικρό τεμάχιο κρέατος ταύρου – ιερού ζώου του Διονύσου – προκειμένου να ενδυναμωθεί η παρουσία του Θεού μέσα του.
Ο εξαγνισμός της ανθρώπινης ψυχής ωστόσο γινόταν στο πλαίσιο μιας τριφασικής πορείας που συμπεριλαμβανόταν στις ορφικές μυστηριακές τελετές και εξασφάλιζε την κάθαρση, το φωτισμό και την εποπτεία ή τελείωση ή ένωση της ψυχής με το Θεό.
5. Δαμάση
Ασφαλείς πληροφορίες για τα δρώμενα κάθε μίας εκ των φάσεων αυτών δε διαθέτουμε. Όλοι οι συγγραφείς της αρχαιότητας, από τον Ηρόδοτο ως το Στράβωνα και τον Παυσανία που αναφέρονται στην τριμερή αυτή πορεία μύησης σιωπούν από σεβασμό στα περιεχόμενά της , την συναντούμε ωστόσο ως επιστημολογική μέθοδο προσέγγισης της οντολογικής σύνθεσης των οντοτήτων του κόσμου, μέθοδο συγκρότησης , θεωριών, αρχής γενομένης από τον Πλάτωνα , παρόλο που ευκαιριακά ο ύψιστος των φιλοσόφων δεν παραλείπει να λοιδορήσει και να ειρωνευτεί τους ορφεοτελεστές του καιρού του για τις μαγγανίες που συνιστούν οι τελετουργικές τους δράσεις .
Ο άνθρωπος κατά τον Πλάτωνα , προκειμένου να αποφύγει την άγνοια – που για όλο το αρχαιοελληνικό πολιτισμό ταυτίζονται ουσιαστικά με ανυπαρξία του και να πρόσκτηση την γνώση θα έπρεπε να διέλθει μια τριφασική πορεία , θεμελιακή αρχή της οποίας εμφανίζεται να είναι η έννοια της «περιαγωγής»
Ο άνθρωπος στην καθημερινότητα του, ισχυρίζεται ο Πλάτωνας, στην πασίγνωστη παραβολή του σπηλαίου στο 7ο βιβλίο της Πολιτείας , μοιάζει με ένα δεσμώτη σε ένα σπήλαιο ΄που έρχεται σε επαφή μόνο με τις σκιές των πραγμάτων και αγνοεί την ουσία και φύση τους. Η πορεία για την απόκτηση αυθεντικής γνώσης, αρχίζει με «περιαγωγή των οφθαλμών» του δεσμώτη. Με λεπτομερή δηλαδή παρατήρηση του έκτυπου , της σκιάς του καθ’ έκαστον αντικειμένου , ώστε να εξοικειωθεί με τα διαγράμματα που συνιστούν την επιφάνεια της θεωρίας του και που θα τον απελευθερώσουν από κάθε πλανερή εντύπωση που έχει γι’ αυτό : Κάθαρση δηλαδή από την απλή δόξα
Ακολουθεί η περιαγωγή της κεφαλής του δεσμώτη προκειμένου το καθέκαστον αντικείμενο να συγκριθεί με τα ομοειδή ή ανομοειδή του και να τοποθετηθεί μέσα στο χώρο. Ένα φωτισμό της διάνοιας δηλαδή που θα αποδοθεί παραστατικά σαν μετάβαση από το ημίφως του σπηλαίου στο φωτεινό άνοιγμα της εισόδου του.
Η αναζήτηση και πρόσκτηση της γνώσης θα ολοκληρωθεί εν συνέχεια με την «περιαγωγή της ψυχής όλης» με την αφαιρετική ανύψωση από τον αισθητό κόσμο στον νοητό κόσμο των ιδεών και σημασιών προς θέαση της ιδέας που συνιστά την ουσία κάθε αντικειμένου , συγκρότηση δηλαδή μιας θεωρίας γι’ αυτό. Ταυτόχρονα επιβάλλεται , κατά τον Φιλόσοφο , η θέαση και εξοικείωση με την ύψιστη των ιδεών , « πρεσβεία τε και δυνάμει κραταιότερης» την ιδέα του Αγαθού την ιδέα που νομιμοποιείται και καθιερώνει όλες τις άλλες ιδέες , ως ιδέες γεγονός που και διασφαλίσει την σωστή χρήση της γνώσης τους.
Αυτός είναι εξάλλου και ο λόγος για τον οποίο ο Πλάτωνας αποκαλεί την τριμερή αυτή πορεία θέασης και γνώσης των ιδεών « μέγιστον μάθημα» και «παιδεία ακριβεστάτη». Παραστατικά το τρίτο αυτό στάδιο θα αποδοθεί ως έξοδος του δεσμώτη από το σπήλαιο και επαφή του με τον ήλιο , την πηγή του φωτός.
Την ίδια θεωρητική μέθοδο των τριών σταδίων συναντούμε και την παράθεση τον σωκρατικού λόγου από τον Πλάτωνα στο Συμπόσιο : Η απόρριψη των επιχειρημάτων του Αγάθωνα για το ερωτικό φαινόμενο συνιστά το στάδιο της κάθαρσης , Η αποκάλυψη της ουσίας του έρωτα από την εταίρα Διοτίμα και η εξήγηση που δίνει γι΄ αυτόν συνιστά το στάδιο του φωτισμού, ενώ στο τρίτο στάδιο περιλαμβάνεται η θέαση του ωραίου καθ’ αυτό και αντιστοιχεί προς την ορφική έννοια της εποπτείας , ένωση και τελείωσης.
Ο νεοπλατωνικός Πλωτίνος θα αποτελέσει ακολούθως τον διασώστη της θεωρίας των τριών σταδίων αλλά και όριο περιχώρησης ή καλύτερα επανόδου της στον μυστικισμό, οι θεμελιακές αντιλήψεις του Πλωτίνου βέβαια για την θεωρία των τριών σταδίων εμφανίζονται εξαρτημένα από την πλατωνική διδασκαλία για την τριφασική γνωσιοθεωρητική ανύψωση της ανθρώπινης ψυχής, αποκλίνουν ωστόσο από το πρότυπο τους ενόσω η κατευθυντήρια σταδιακή πορεία γίνεται αντιληπτή- όπως αργότερα και από τον Αυγουστίνο – ως μια πορεία προς τα ενδότερα ενός ενδιαιτήματος.
Στον Πλωτίνο επίσης γίνεται εναργέστερο απ’ όσο στον Πλάτωνα ότι το αντικείμενο της ύψιστης γνώσης είναι το « Ένα» η «ύψιστη μονάδα», που με την φωτοβολή της δημιουργεί τον κόσμο και τη ζωή , συνταυτίζεται με το πλατωνικό Αγαθό και περιγράφεται στο περισπούδαστο και καθοριστικής σημασίας για την εξέλιξη του πολιτισμού έργο του «περί του Ωραίου» , ως εξής:
Πρέπει λοιπόν να ανέβουμε στο αγαθό , το οποίο ποθούν όλες οι ψυχές εάν το έχει δει κάποιος τότε γνωρίζει αυτό που λέω και υπό ποια έννοια είναι ωραίο. Είναι ποθητό ως αγαθό και κάθε πόθος κατατείνει προς αυτό το αποκτούν ωστόσο μόνο όσοι ανέρχονται στην υψηλή σφαίρα εκείνοι που στρέφονται προς αυτό και βγάζουν τα ενδύματα που φορούσαν καθώς κατεβαίνουν όπως ακριβώς αυτοί που εισέρχονται στα άδυτα των ναών πρέπει να αποκαθαρθούν, να βγάλουν τα ενδύματα τους και να εισέλθουν γυμνοί μέχρις ότου εγκαταλείποντας κατά την ανάβαση αυτή, κάθε τι που είναι ξένο προς το θεό, κατορθώσουν να δούν στην απόλυτη του γνησιότητα, απλότητα και καθαρότητα το Όν εκείνο από το οποίο εξαρτώνται τα απάντα σ’ αυτό που αποβλέπουν τα πάντα και από το οποίο εκπορεύεται η ύπαρξη, η ζωή του νου και την ύπαρξη 1
Κατά την πραγμάτευση της τρισεπίπεδης πορείας προς θέαση του «Ενός»από τον Πλωτίνο βλέπουμε την βαθμίδα της «κάθαρσης» να περιγράφεται λεπτομερώς με πολυποίκιλα παραδείγματα από διάφορες τελετουργίες .
1. Πλωτ. Ευνεάδ. Ι 6.7
Η βαθμίδα του «φωτισμού» αντίθετα ανασυγκροτείται με συντομία ενώ ο τελευταίος αναβαθμός η «Ένωση» ιδιαίτερα εξονυχιστικά και με εκθειαστικούς μάλιστα λόγους.
Η διδασκαλία αυτή ανάβασης προς θέαση του «Ενός» αποτελεί ταυτόχρονα βέβαια και μια υπόδειξη ενός παραδειγματικού τρόπου ζωής η εφαρμογή του οποίου ωστόσο δεν κατορθώνονται από όλους γι’ αυτό χρειάζεται να διαθέτει κανείς μια ικανότητα όρασης ¨ην έχει μεν πάς χρώντι δε ολίγοι» 1
Τις παραπάνω απόψεις για την τριφασική πορεία της ανθρώπινης ψυχής προς θέαση , γνώση και συνένωση με το «ύψιστο εν’ το οποίοόπως καταλαβαίνομε, ελάχιστα υπολείπεται από την θεότητα του Χριστιανισμού, δανείστηκαν οι πρώτοι χριστιανοί στοχαστές από τον 2ο ως τον 5ο μ.χ αιώνα , προκειμένου να εκπονήσουν μια θεωρία για την παλινόρθωση της εξαιτίας του προπατορικού αμαρτήματος « πεπτωκυϊας» φύσης του ανθρώπινου όντος.
Η θεωρία αυτή διαμορφώνεται από τον Γρηγόριο Νϋσσης, κυρίως όμως από τον Ευάγγριο τον Ποντικό και τον Διόνυσιο τον Αρειοπαγίτη, από τον οποίο ρητά κατονομάζονται οι εξελικτικές βαθμίδες με τους ορφικούς όρους «κάθαρσις» «φωτισμός » και «τελείωσης» ή «ένωσις» 2
Η πρώτη βαθμίδα της κάθαρσης αποτελεί μια προετοιμασία για τις δύο επόμενες βαθμίδες άμεμπτου χριστιανικής ζωής. Στη βαθμίδα αυτή, που από τον Ευάγγριο αποκαλείται «πρακτική βαθμίδα», καταπολεμούνται τα πάθη και οι πειρασμοί, ώστε να αποκαθαρθρεί η ψυχή και να προετοιμαστεί για τη θέαση του Θεού. Η ψυχική κατάσταση που πετυχαίνεται στη βαθμίδα αυτή είναι «ἡσυχή της ψυχής».
Με τον εφησυχασμό της ψυχής του μπορεί να ανέλθει ο αποκαθαρμένος άνθρωπος στη δεύτερη βαθμίδα του «φωτισμού» ή της «θεωρητικής ζωής» κατά τον Ευάγγριο, κατά την οποία γίνεται εφικτή μια έμμεση γνώση της θεότητας και συγχρόνως μία «αληθής επίγνωσις του όντως».
Στη βαθμίδας αυτή θα πρέπει να γίνουν κατανοητές όλες οι κτιστές οντότητες του επιστητού σαν ενδείξεις ύπαρξης του θεϊκού Δημιουργού. Το στάδιο αυτό, που τόσο ο Ευάγγριος όσο και ο Αρεοπαγίτης αποκαλούν «βασιλεία των ουρανών» εμφανίζεται ο Θεός – αν και εντόνως παρών – ωστόσο κεκαλυμμένα, ενώ στην έκφραση «βασιλεία των ουρανών» το όνομά του εκφέρεται μόνο υπαινικτικά.
Άμεση γνώση του θεού πετυχαίνεται στην τρίτη και υψηλότερη βαθμίδα πνευματικής ζωής , της τελείωσης ή ένωσης που δεν αποτελεί πλέον «βασιλεία των ουρανών» αλλά « βασιλεία του θεού» 3
Πρόκειται για μια βαθμίδα έντονης θεολογικής ζωής, της συνάντησης «ενώπιος ενωπίω» με το θεό , βαθμίδα της εκ βαθέων προσευχής, που
1. Πλωτ. Ύπ.παρ. Ι 6.8
2. Dion Areop. De cael hier III2 κ De eccl.hier VI 1,1-3.
3. Πρβλ liber practicus I, 2
για τον Ευάγγριο τον Πιντικό αποτελεί, ομιλία….. νού προς θεού 4 .
Ο Θεός εμφανίζεται στο κάτοπτρο της εξαγνισμένης και πεφωτισμένης ψυχής που έχει απεκτιθεί τα πάντα και που το «κατ’ εικόνα θεού» εμφανίζεται πλήρως αποκατεστημένο . Είναι ο όρος της «ομοιώσεως» του ιεού και για το λόγο αυτό μπορεί να αποκληθεί « γνώσις ουσιώδης» στο πλαίσιο της οποίας το « κατ’ εικόνα» γίνεται ομοίωση του Αρχέτυπου.
Δεν μπορούμε να ισχυριστούμε Κυρίες και Κύριοι με ασφάλεια και σιγουριά ότι το ιδεολογικό περιεχόμενο των τριών σταδίων της ορφικής διδασκαλίας διαπνέετο από τον Πνευματικό Habitus των αντίστοιχων και ομώνυμων σταδίων του Χριστιανικού Μυστικισμού . Θα μπορούσε να αποτελεί να υφίσταται τόσο μια σχέση ταυτολογική όσο και νομιναλιστική. Ας μην ξεχνούμε εξάλλου ότι και αυτή η ίδια η βασική έννοια «Θεωρία» κατέληξε με την πάροδο του χρόνου από «Θεοπτία» θέαση δηλ της θεότητας , να σημαίνει « Διατύπωση μιας σειράς προτάσεων σε μια θεματική περιοχή»2 προς κατανόησης της.
Βέβαιο είναι όμως ότι η θεωρία των τριών σταδίων που ιχνηλατήσαμε από τους ορφικούς ως προς τους πρώτους λόγιους των χριστιανικών χρόνων βοήθησε να συγκροτηθεί ένα πνευματικό περιεχόμενο εξαιρετικής υπερβατικότητας , που εξακοντίζει το ασθάνεσθαι και νοείν από τα ενθάδε στα επέκεινα , τον χώρο των ψυχών των ιδεών και των αναμνήσεων . Ένα περιεχόμενο που παραμένει εσαεί μυστηριώδες και μυστηριακό.
Εν κατακλείδι θα ήθελα να σημειώσω ότι η επίδραση του περιεχομένου της ορφικής θεωρίας ήταν και είναι σημαντική και μεγάλη εφόσον όχι μόνον θιασώτες του μεσαιωνικού Μυστικισμού αναστήματος Bernhard τουClairvaux, Binaventyra Master Eckhart αναφέρονται σ’ αυτή αλλά και υστερότερων χρόνων όπως οι Ισπανοί μυστικιστές Teresa της Avila και Ιωάννης του Σταύρου , περιγράφουν την πορεία της ανθρώπινης εσωτερικότητας με τους ορφικούς όρους, « κάθαρσις» «φωτισμός» και «Ένωσης» 3
1. Πλωτ. Ύπ.παρ. Ι 6.8
2. πρβλ Γ Κομνάκη, Εισαγωγή στην Φιλοσοφία
3. πρ. «Scholastick” Gestalten und Probleme der miltrerchen Philosphik, Mun.